Шри-Ланка өнері

Шри-Ланка өнері. Көптеген өнер тарихшылары Шри Ланка (Цейлон аралы) өнерін уақыт жағынан да, стилистика, мазмұны жағынан да үнді өнерінің кұрамдас бөлігі деп ұшқары тұжырым жасап жүр. Ал, шын мәнінде, бұл аралда әлеуметтік, экономикалық саяси өмірі дербестігіне қол жеткізген, сондай-ақ көркем творчество саласында да елеулі өзіндік ерекшелігін және ұлттық өзгешелігін сақтап қалған мемлекеттік тіпті Маурьялар дәуірінен де бұрын болғаны анықталып отыр.

Аралдың тұрғын халқы Солтүстік Үндістаннан тым ертеде жер ауып келген, әрі үнді-европалық тілдерге жататын сингал тілін ала келген халық пен бұл жаққа кейінірек келгендерден тұрады. Бүл кейінгілер негізінен үнділік оңтүстіктен келгендер, қазіргі Шри Ланканың негізгі тамильдік бөлегін құрайтындар. Орталық Цейлон тауларында британдықтар билік құрған дәуірге дейін Канди мемлекеті өмір сүріп, соңғы ортағасырлық сингал өнері, ең алдымен, ағаштан түйін түйген өнер негізінде дамып, көптеген тамаша туындыларды өмірге әкелген болса да, 1500 жылдан 1948 жылға дейін төрт жарым ғасыр бойына созылған португалдықтардың, голландықтар мен ағылшындардың отарлық езгісі мен қанауы бұл аралдың өнері мен мәдениетіне орасан нұқсан келтірді.Біздерге үздіксіз дамыған және шамамен екі ғасыр бойына нығая түсіп дәстүрлердің болғанын білдіретін сәулет, мүсіннің, кескіндеме мен қолөнердің көптеген туындылары жетіп отыр. Цейлонның буддалық монахтары өз өнерінің және тарихының әдеби-тарихи документтері сақталуына да қамқорлық жасаған: ол біздің дәуіріміздің V ғасырында дүниеге келген (көне куәлардың негіздегеніндей) және жаңа дәуірде одаң әрі жалғастырылған («Махавамо хроникасы», т. б.). Бұл цейлон өнерінің Үндістан өнерімен қаншалықты дәрежеде байланысты дамығанына жекелеген кезеңдердің тарихи процесі арқылы сын көзбен қарауымызға мүмкіндік береді.

Цейлон өнерінің хронологиясы салыстырмалы түрғыдан алғанда біршама толық және нақтылығымен белгілі. Астаналар алмасуына байланысты — Анурадхапура мен Полоннарува — екі кезеңге бөлінеді:

Анурадхапураның ертедегі кезеңі (біздің дәуірімізге дейінгі III ғасыр — біздің дәуіріміздің шамамен 400 жылдары) мен Анурадхапураның кейініректегі кезеңі (шамамен 400 жылдар — X ғасырдың аяғы, аралды Оңтүстік Үндістандағы Чолдар отряды жаулап алғанға дейін)
Полоннарува кезеңі (шамамен 100 — 1350 жылдар).

Полоннарува құлдырағаннан кейін арал аймақтық бөліктерге бөлінеді де, астаналар жедел алмасып тұрады. Жергілікті өнердің (осы заманғы өнерді айтпағанда) кейініректегі фазасы — Канди кезеңі — орталық Дәуірде аяқталады, бұл дәуір осы кезеңге ат берген арал орталығындағы соңғы астанасы Канди қаласы құлағанға дейінгі уақытты қамтиды.

Цейлонның ең көне ескерткіштері — буддалық зор символикалық күмбездер; мұнда оларды дагобалар деп атайды. Сингал патшалығының бірінші астанасы Анурадхапурада біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырдан бастап Тхупарама, Махатхупа, Абхаягири, Джетаванарама сияқты әйгілі құрылыстар салынды. Бұлар көлемі жөнінен Мысыр пирамидаларына жақын жартылай сфералы қоңырау бейнелі, кірпіштен қаланған монументті құрылыстар болып саналады.

Символикалық күмбездер буддалық монастырь комплекстерінің негізгі бөлігі болып келеді. Бұл қүдайдың тұрағы храм емес, Будданың құрметіне салынған құрылыс. Өкінішке орай, олар көп реттерде қайта салынып, жаңартылғандықтан, олардың алғашқы түрлерін қалпына келтіру тым қиынға түсуде.

Анурадхапураға жақын жерде, Михин алқабында оқшау тұрған Катака-четия символикалық күмбезі бар. Бұл біздің дәуірімізге дейінгі I ғасырға жатады және адам қолы тимегендей алғашқы қалпында сақталған. Осы арадан сондай-ақ бір кезде вахалькалар тұсындағы қабырға текшелерін безендіріп түрған сәндік мүсіндер бөлшектері де табылды. Вахалькалар — күмбездің төрт қүбыласына қараған іргетасқа тірей салған шығыңқы текшелері. Оларға әлем кеңістігінің қақпалары деп символикалық мән берілген және Будда өміріндегі ең маңызды төрт сәтті — тууын, білім алған кезін, буддизм доктринасын тарату ісі басталуын, дұниеден безу арқылы ракатқа шомған кезін (нирвана) бейнелеуге арнаған. Мұның өзі табынуға келген адамның символикалық кұмбезді солдан оңға қарай айналып ізет нышаны (прадакшина) арқылы Буддаға ерекше құрмет жасау орны болған. Орындық тәрізді михрабқа гүлдер, жолды кездеме қиықтары, тамақтар және Будда мен монахтар қауымына арналып әкелінген заттар қойылатын болған; бұлар ешқандай да құрбандық шалу емес, сый-құрмет белгісі ретінде қолданылған. Әрі негізгі, ізгі әрі тым қарапайым, бірақ күшті әсер етерліктей қабырғалар мен текшелерден тұратын, бедерлермен безендірілген сәулеттік-мүсіндік ансамбль де осы жерде кірпіштен қаланған символикалық күмбезден оның өзгешелігі бедерлі әшекейлері тастан жасалғандығында. Кантака-четия текшелері мүсіндік әшекейлерінің көне стильдегідей аса қарапайымдылығы ерекше назар аудартады: мұнда Нагараджидің бірнеше бейнесі салынған, аңдардың мүсіндік бейнелері бар. Текшелердегі аң бейнелері мен өсімдіктер мотивтеріне жұпынылық, сәндік композицияның барынша қарапайымдылығы тән.

Анурадхапурадағы зор монастырьдың жекелеген қүрылыстарында Цейлон өнеріне тән сатылы ордер деп аталатын кірер есік түрі жасалған. Ол көтеріңкі платформа бастайтын сатының өзінен, сатының екі жағына жағалай жасалған таяныштардан, баспалдақ алдындағы жарты шеңберге ұқсас «айлы тас» деп аталатын бөлшектен саты жақтауларының алғы жағындағы баспалдақты екі жақтан қоршайтын бедерлі стелалардан тұрады. Бұл бедерлердің кенередегі текшелермен байланысты екендігі дау тудырмайды. Оларда нагилар патшалары, таза аң бейнесіндегі нагилар, пурнагхаталар деп аталатындар (бүйірі шығыңқы, жемістерге толы құмыралар), ергежейлі-якшалар бейнеленген. Бұлар қүрылыстардың күзетші-қорғаушылары немесе құнарлылық белгілері (әредікте бүл екеулері араласып та жатады), яғни, жартылай құдайлар, буддизмге бағынған және киелі орындардан өзге перілер мен жын-шайтандарды аластау арқылы Буддаға қызмет ететін бір кездегі көне құдайлар. Осылардың бәрі қосылып, үйлердің, оларды мекендеушілер мен оларға келушілердің бейбіт, тыныш өмірін қорғайды.

Сөйтіп, Буддаға байланысты діни көріністерді есепке алмайтын болсақ, жалпы алғанда бұл жерде Цейлон аралындағы ерте буддалық бейнелеу өнері шығармаларының негізгі бөлегі шоғырланған дерлік. Вахалькадалар сияқты сатылы ордердің бөлшектері де көркемдік және атқарар қызметі жағынан дәл де айқын өңделген жарасымды сәулеттік-пластикалық біртұтас дүние болып табылады.

Сатылық ордердің көркемдік тұрғыдан өте бай безелген бөлігі ретінде және сонымен бірге Цейлонға тән үлгі, буддизммен тығыз байланысты жануарлық және өсімдік символикасы ретінде қабылданатын осынау тастан жасалған кілем тәрізденіп баспалдак алдында жайылып жатқан «айлы тасты» алайық. Әсіресе, Анурадхапураның аман сақталған сегіз «айлы тасы» айрықша елеулі дүние. Бұл сырт тұрқынан қарағанда ені сәл-пәл созылыңқы келген жарты шеңбер, орталық өзегі лотостың жартылай жапырағы секілді, бедерлі жолақтардың соның төңірегіне шоғырланған. Анурадхапурдың «айлы тасындағы» маңызды фриз піл, жылқы, арыстан, бұқа (зебу) болып келетін аңдар тізбегінің қисапсыз қайталауларынан тұрады. Оған көне үнділік және буддалық аңыз әңгімелердегі киелі қаздар-хамсалар шеруі, онан кейін ұйыса өскен көптеген оюлары жалғасады. Осы рет Анурадхапураның «айлы тастарында» тұрақты болып келеді. Бір тас екінші тастан тек болмашы жеке-дара ерекшеліктерімен ғана өзгеше болып отырады. Полоннарува дәуірінде осы үлгі көшірмелері ұдайы қайталанып отырды. Кейініректе барып қана «айлы тастың» көркемдік-сәндік безендірілуі өзгерістерге ұшырады. Зерттеушілер қарамағында мұндай көптеген тастар бар. Алайда, жұмсақ жынысты тастардың беті әбден тозып жүқаруы мүмкін, ал бедерлі әшекейлерді жүзжылдықтар бойына тек гранит қана сақтап қалғаны даусыз.

Цейлон өнеріне мүсіндік-сәулеттік бұл безендірулердің барша элементтері Маурьялар дәуіріндегі ерте үнділік өнерден алынған. Бірақ Маурьялар дәуіріндегі үнді өнері тек жұрнақтар күйінде сақталып, көпшілігі бұдан кейінгі даму белесінде жоғалып кеткен болса, Цейлонда мазмұны мен көркемдік принциптері жағынан ертедегі буддалық творчествосымен тығыз байланысты тхеравада буддизмін біртіндеп әлсірететін, ілгері басқан сайын оны ескі брахманизммен, одан кейініректе индуизммен жақындастыратын қарсы бағыттағы күштер Цейлонда болған жоқ.

Осы себепті де цейлондық тхеравада өнері Будда іліміне бұрынғысынша берілген елдердің өнері үшін үлгіге айналды. Үнді өнері мулде басқа бағытта дамыды; генетикалық байланыстарына ғана қарап және олардың арасында тұрақты қарым-қатынастың болғанына қарап, оған Цейлон өнерін теңестіруге әсте болмайды. Бұл сырттай байланыс қана. Цейлон өнері өзінің дербестік мағына берерліктей мазмұндылығымен және көркемдік бірлігімен, дамудағы жүйелілігімен ерекшеленеді. Оның Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия мәдениеті мен өнеріне ықпалы оқта-текте ғана емес, шешуші дәрежеде болды. Бұл жайды осы арада ерекше атаған жөн. Өйткені, тіпті, қазіргі кезге дейін Цейлон өнеріне қосымша түр ретінде ғана, үнді өнерінің шалғай жатқан бір бөлігі деп қана қарап келді. Бұл негізінен алғанда қате пікір. Тхервада буддизмі елеулі роль атқаратын жерлерде Цейлон өнері үлгі ретінде алынған болатын. Осы орайда тек қана Цейлон жерінде гүлдене даму дәрежесін бастан кешкен, ертедегі және жете дамымаған формадағы тхеравада өнері түріндегі осынау үнді өнері жайлы да әңгіме ету әбден орынды болмақ.

Үнділік буддалық символикалық күмбездермен генетикалық байланыста болған цейлондық күмбездер тарихи ұзақ даму барысында өзіне тән белгілерге ие болды. Бұрынырақ әңгіме болған монументтік қүрылыстармен бірге, тым ерте кезде-ак аралда көптеген жүзжылдықтар бойында символикалық күмбездердің мүлде басқаша түрі — өзгелермен салыстырғанда кішірек, жартылай шеңбер немесе қоңырау формалы, бірнеше тас колонналар қатарымен қоршалған, төрт жақтан өзімізге таныс баспалдақтармен көтерілетін іргелік қабатқа салынған күмбездер пайда болды. Бұл шағын күмбездер өз мағынасындағы символикалық күмбездер емес, яғни «символикалық күмбез» емес, «күмбез үйлер», олардың тас колонналары тәрізі ағаштан жасалған, күмбез бейнелі шатырларды ұстап түруға арналған.. Мұндай күмбез-үйлер четия-гхара деп аталған; олардың да атқаратын қызметі сол табиғи жартастарда жасалған Үндістандағы ерте буддалық, өнерге тән чайтья залдарының атқаратын қызметіндей. Цейлонда біздер жаңа сәулеттік-көркемдік үлгіде жеке-дара тұрғын құрылыстарды кездестіреміз. Монахтар мен табынушылар оларда әдетте ұзаққа созылатын жаңбырлар кезінде қолайсыз ауа райынан паналайтын болған.

Көп ретте храм деп есептеп, қате айтылып жүрген мүндай четия-гхаралар Оңтүстік-Шығыс Азияның көптеген буддалық елдерінде кеңінен тараған. Олардың тым ертеректегі формалары Анурадхапурада кездеседі: бүл — кейініректе қайыра салынып, ең алғашқы пішіндері сақталмай қалған Тхупарама мен Ланкарама. Егер Тхупарама алғашқы қалпында четия-гхара болған болса, онда құрылыстардың мүндай түрін біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырларға жатқызамыз және олай болғанда Тхупарама олардың ең көнесі. Полоннарувадағы мұндай типтегі үлгілердің ең бағалысы Ватадага (біздің дәуіріміздің XI ғасыры) болып саналады. Астанадан тыс жерлерде де екі өте әдемі четия-гхара бар: олар —- Полоннаруваның солтүстігінде шамамен жиырма шақырым жердегі Медиригирия мен Цейлонның шығыс жағалауындағы Тринкомалиға жақын жердегі Тирьяй-четия. Бұл қүрылыстардың мерзімі әлі түпкілікті анықталған жоқ. Бірақ, әңгіме бұл типті қүрылыстардың өте гүлденген кезеңі Анурадхапураның кейінгі дйуірі, яғни шамамен алғанда VI—X ғасырлар, туралы болуға тиіс. Цейлон археологиясы үшін аса маңызды бұл қазбалар мен жаңалықтар үшін біздер цейлондық ғалым Сенерат Паранавитанаға қарыздармыз, осы кітапты зор қүрметпен соған арнаймыз.

Четия-гхара цейлондық қүрылыстардың көптеген өзіндік типтерінің бірі болып табылады. Егер де четия-гхарадағы табыну орталығы Будданың дүниеден безіп, рақат күй кешуін еске түсіретін символикалық күмбез болса, бодхи-гхара Бо ағашын айнала салынған және Будданың білім алып, кемелденген шағының ескерткіші болып есептелетін құрылыс болып табылады. Асана-гхара деп аталатын ерекше типтегі буддалық құрылыстың орта тұсында бос тақтың тұруы да мүмкін, бұл Будданың Бенареске жақын жердегі Сарнатхада алғаш рет уағыз айтқан шағын еске алуға арналады. Символикалық күмбез, Бо ағашы және тақ, сайып келгенде, Будданың киелі жолының тым ертеректегі нышандары болып келеді; олар Үндістандағы ерте буддалық өнерде де маңызды роль атқарды. Ал бұл ежелгі нышандардың Цейлон өнерінде сәулет тұрғысынан бейнленуі өзіндік өзгешелікке ие; бұл ретте де оның көне халықтық дәстүрлермен, нышандармен байланысы, бейімділігі байқалады. Ал оларға осы кездерден бастап классикалық форма берілген еді. Бодхи-гхаралар Андхарадағы үнді бедерлері арқылы да мәлім. Анурадхапурада Бодхи ағашының әйгілі көне «храмы» бар, оның ең әуелдегі қалпы көптеген қайта жөндеулер нәтижесінде өзгеріп кеткен. Ал осындағы, Үндістандағы Бодх-Гаидан әкелінген Бо ағашының күні бүгінге дейін сақталған жұрағаты — байырғы Бо ағашы одан да аса әйгілі. Цейлондағы Паранавитанада жұргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде Нилакагамдағы шын мәнісіңдегі нағыз бодхи-гхараның өзі табылды. Бұл археологтарға мәлім осы тектес алғашқы құрылыс болатын. Қазірде ағаштың өзі жоқ. Бірақ сәл көтеріңкі платформаны және өте әдемі, бедерлермен әшекейленген екі кірер қақпасы бар қоршауды қазірде де көруге болады. Сатылы ордерлі, дәстүрлі буддалық белгі болып табылатын текше кенерлер мұңда ашық көрініс тапқан. Ондағы жазбалар VIII—X ғасырлармен белгіленген. Ал құрылыс стилі бірнеше ғасыр бұрын пайда болуы да әбден мүмкін. Оңтүстік Шығыс Азияның әр түрлі елдерінде кездестіруге болатын жаңа типті қүрылыстардың гүлдене дамуы Анурадхапура кезеңінің соңына және негізінен Полоннарува кезеңіне дәл келеді. Бұл «Мүсіншелер үйі» деп аталатын құрылыстар. Ол түрегеп тұрған, кейде отырған Буддалардың монументтік мүсіндеріне арналған. Мәселен, Полоннарувадағы «Тиванканың мүсіншелер үйі» дәл осындай. Тиванка — осында кісі бойынан көп биік орнатылған Будданың ерекше бір калпы. Оның басы алға тура қарағанмен, денесінің және аяқтарының иілістері бітіміне ерекше серпін беріп түр. Мүндай қалып Үндістанда «үш қайтара иілу» деген атқа ие болған. Бүл құрылыстарды храмдар деп қате айтып жүр, мұның өзі теріс түжырымдарға итермелеуі ықтимал. Әңгіме құдайға құлшылық ететін немесе дінге сенушілер жиналатын орындар туралы емес, Будда құрметіне арналған жерлер туралы болып отыр. Бұл жерлерде құлшылық қүдайға жасамайды, Будда ілімі туралы ойға беріледі, жағдайдың өзі соған орай орайластырылған. Полоннарувадағы «Мүсіншелер» үйі»— жоғары қарай созыла түскен қушықтау, бүйір кабырғалары гипстен жасалған қыруар бедерлермен әшекейленген құрылыстар. Анурадхапурадағы ертедегі сатылы ордер дәстүрінің жалғасы ретінде мүсіншелерге барар жолда күзетшілер бейнеленген текшелермен, бедерлі балюстрадалармен, басқа да әшекейлермен жабдықталған.

Барлығынан да айқын үйлесім, сәулет пен безендірудің тас түйін жарасымы байқалады. Пластикалык формаларда артық-ауыс ештеңе жок, композициялық тепе-теңдік калтқысыз сақталған.

Кейініректегі кезеңдегі Цейлон сәулеті Цейлон өнерінің гүлдену дәуірімен (яғни, біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырдан бастап біздің дәуіріміздің XII—XIII ғасырларына дейінгі) бір жақты ғана байланыста болды. Үлкен «Мүсіншелер үйі» әлі де бар болатын. Бірақ көп кабатты үйлердің жаңа үлгілері шықты. Сәулет өнерінің сипатын анықтаған ең алдымен ағаштан салынған құрылыстар болды, тастан және кірпіштен қаланатын құрылыстар біртіндеп салынбайтын болып алды. Ақсүйектік құрылыстар туралы да еске салған жөн. Анурадхапура мен Полоннарувадағы кейінгі сарай құрылыстарының қабырға қалдықтары мен жалпы сұлбасы ғана сақталған. Көптеген шомылатын жерлер — шаршылап немесе қашалған тастардан қос-қабаттап тәптіштеп қаланған аумақты бассейндер назар аударады. Полоннарувадағы лотос пішіндес бассейн де өзінше ерекше, қызықсалынған. Бұл жерде Цейлондағы құрылыс өнерінің және бір туындылар тұрін — суға арналған алып резервуарлар мен цистерналар (вэва немесе покуна) туралы сол сияқты каналдар жайында да айта кету керек. Бұлар Анурадхапура кезеңінен бастап әкімшілік орталықтарға жақын жерлерде бүкіл елде, әсіресе, солтүстіктегі куаң аймақтарда және Цейлонның халқы тығыз орналасқан оңтүстігіндегі облыстарда, Рухунда жасалған. Инженерлік-техникалық өнердің бұлар тәрізді алып туындылары, су сақтайтын орындар мен резервуарлар елдің жақсы тұрмыс халін бес ғасырдан астам уақыт бойына қамтамасыз етіп келді. Оларды салу Цейлонның будцалық әкімдерінің аса үздік еңбектері қатарына жатады. Монахтар оларды осы үшін буддалық құрылыстар салғандарынан кем даңққа бөлеген жоқ. Цейлон сәулетінің тұтастық үйле-сімділігі және сонымен бірге көп қырлылығы сиякты, бұл жердің мүсіні де түгел дерлік тек Будда бейнелерімен шектелгеніне қарамастан таң-тамаша етеді. Үндістандағыға қарағанда, мұндағы Будданың бедерлі бейнелері оншалықты әспеттеле бермейді, қайта көмескі тартып кейінгі жақта қалып жатады. Будда өмірін және оның бұрынғы жай-күйлерін баяндайтын циклдер — джатакалар да жоқ. Олар жайлы Канди кезеңіндегі қабырғалық кескіндемеден ғана мәлім. Отырған, түрегеп тұрған және жатқан Буддалардың монументтік мүсіні басым. Айталық, соңғы тип, Будданың дүниеден безген және сол арқылы рақатқа бөленген шағы (нирвана) деп аталатын бейнесі, сірә, Анурадхапураның ең соңғы кезеңінде ғана пайда болған болуы керек; алайда, одан кейініректе, ең алдымен Полоннарувада иконографиялық осы тип цейлондык сәулетшілердің жоғары жетістіктерінде нақты көрініс тапқан.

Анурадхапурадағы отырған Будданың тастан жасалған әйгілі алып мүсіні осы тектес туындылардың бірден-бір куәлігі. Ол туралы жылнамалар, көне жазбалар мен будцалық табынушылар әңгімелері баяндайды. Ең ертедегі куәлік қытайлық табынушы фа Сяньдікі. Ол былай деп жазады: «Пагодаға жақын жерде (Анурадхапураның солтүстігінде) «Қорқыныш жоқ тау» деп аталатын (Абхаягири) монастырь салынды; мұнда қазір бес мың монах тұрады. Мұнда алтынмен, күміспен, асыл тастармен безендірілген Будда залы бар, зал ішіндегі жасыл нефриттен жасалған, биіктігі елу футтай, жеті құнды қазынамен жарқыраған мүсіні асқан сабырлы кейпімен өзін маңғаз ұстау қалыбымен қайран қалдырады. Оң қолының алақанында баға жеткісіз асыл тас жатыр».

Бұл мүсінше, шынында да, Анурадхапурада орналасқан, осы күні де бәз қалпы сол орнында тұр. Рас, ол нефриттен емес, граниттен жасалған; жоғарыда аталған асыл бұйымдар да жоқ. Ал суреттеу қапысыз, дәл. Оның сабырлылығы мен өзін-өзі маңғаз ұстауын айтып жеткізуге, расында да, сөз жетпейді: «Махавамсаның» (бұл жазба да V ғасырға жатады) бір жері бізге анығырақ мынадай мәліметті жеткізеді:

«Джеттхатисса патша (біздің дәуіріміздің III ғасыры) осында ертерек кезде Деванампиятасса патша (біздің дәуірімізге дейінгі III ғасыр, Ашоканың замандасы!) орнатқан зор да ғажайып сымбатты тұлғаны Тхупарамадан шығартып тастатты...»

Текстің басқа бір жерінде мүсіншенің қазіргі өз орнына қалай жеткізілген жолы айтылады. Бұл және көптеген басқа да куәліктер біздерді біраз абдыратып та тастайды. Өйткені, басқа кезең туралы айтылған деп оған шүбә келтіруге де болар еді. Мүсіншенің мерзімі туралы осы заманғы зерттеушілер пікірі әр түрлі, әдетте біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырда Үндістанда әзірге Будданың мүсіндік бейнелері болған жоқ дегенді естуге де тура келеді.

Бұл жерде бұған қарама-қарсы көзқарасты ұстанарлықтай жаңа, нақты дәлелдер бізде жоқ. Алайда, Будда мүсіншелерінің Үндістанда болмауы Цейлонда да біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырда мұндай мүсіншелердің болуы мүмкін еместігін көрсетеді деген қисынсыз пікір туғызбаса керек. Бұған цейлондық жылнамаларда басқа да көне мүсіншелердің, мәселен, Махатхупа храмында біздің дәуірімізге дейінгі II ғасырда Будданың алтыннан жасалған мүсіншесі болғандығы айтылатынын қосуға болады.

Даталар және мұндай деректердің қаншалықты құндылығы хақында дауласуға да болар, ал отырған Будданың тастан жасалған алып мүсіншелерінің Бо ағашы сияқты арал өнерінде ерекше дәстүрлік роль атқаратыны дау тудырмайды. Сайып келгенде, бұл цейлондық өнерді түсіндіруде шешуші маңызға ие. Үндістанда бұған ұқсас ештеңе де болған емес, сондықтан да Будданың цейлондық мүсіншелеріне мүлдем басқа, тәуелсіз жаңа өлшемдермен зер салу керек.

Анурадхапурдағы тастан жасалған тамаша туынды Будданы ойлану үстінде (дхьянамудра) бейнеленген, бұл осы тектегі бірден-бір әйгілі бейне болып табылады, ал анурадхапуралық басқа бейнелер Будданы бата беріп, тілегін айтып отырған қалыпта көрсетуге арналған (асирвадамудра).

Ерте цейлондық мүсіншелердің екінші тобын — түрегеп тұрған Будда бейнелері, бұл мүсіншелердің көпшілік бөлігі цейлондық өнердің ерте кезеңіне жатқанымен, әйгілі дерліктей туындылар жоқ. Бұлар Анурадхапурадағы Махатхупа монументтік туындылары мен сол сияқты провинциялық мүсіндер. Түрегеп тұрған Будда бейнесі кейіннен сүйікті түлғаға айналғанға ұқсайды; оны Анурадхапураның кейінгі кезеңіндегі Аукана мен Сессерувадағы аса алып тұлғалар дәлелдейді. Бұл түр өз бастауын Амараватидағы оңтүстік үнділік мүсіннен алады деген пікірді дәлелдеуге әлденеше рет талпыныстар жасалып көрілді. Алайда, бұл пікірде ешқандай негіз жоқ. Отырған қалыптағы бейнелер сияқты, түрегеп тұрған бейнелердің де жергілікті цейлондық шығу тегін нық сеніммен айтуға болады. Жергілікті өнерге сол сияқты дәстүрлік формамен көркемдеп безендіру де тән екендігі есте қаларлық. Түрегеп тұрған бұл мүсіншелердің бәріне де Будданың абхаямудра қалпы — оң қолының қорғаштап және тілектестік білдіре көтерілген қалпы тән. Оның қай-қайсысына да киім киісі мен пішінінде болсын, бастары пропорциясы мен формаларында болсын, әйтеуір өзіндік өзгешеліктері бар. Бірақ тұтас алғанда айрықша бірегейлік байқалады: цейлондық буддаларды басқалармен шатастырмайсың. Бұл жайды цейлондық өнердің жалпы мазмұн, форма ерекшеліктерімен бірге, тхеравада буддизмінің басым ықпалымен түсіндіруге болады.

Ең соңында Будда бейнелерінің үшінші тобы — рақат өмір кешуші (нирвана) Буддалар немесе жатқан қалыптағы Буддалар: олар негізінен монументті туындылар түрінде сақталған және алдыңғы аталған екі топтан да көп кейін дүниеге келген. Полоннаруваның Гал-вихарасындағы жатқан Будда мүсіншесі тамаша-ақ. Бұл Цейлон өнерінен мәлім Будда бейнелерінің ең ежелгісі емес, бірақ көркемдік тұрғыдан ең жетілген түрі.^[1]