Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қорлары

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қорлары. Шаруашылық-қаржылық қызмет үдерісінде шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржылық қорларды - белгілі бір мақсаттарға арналған ақшалай қаражаттарын қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақшалай қаражаттар үнемі қозғалыста болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің жұмыс істеуі үшін негұрлым елеулілері мен маңыздылары мына қорлар болып табылады: жарғылық, резервтік капиталдар, қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбекке ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу қорлары. Дербестік жағдайларында шаруашылық жүргізуші субъектілер басқа да мақсатты ақшалай қорларды құруы мүмкін, мысалы, медициналық сақтандыру қоры, жекешелендіру қоры, өндірістік және әлеуметтік инфракұрылым дамуына қатысудың үлестік қоры және басқалары.

Жарғылық қор (капитал) мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген шаруашылық жүргізуші субъект (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді және алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрғанда өндірістік капиталды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік кызметті жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық қордың мөлшері шаруашылық қызмет үдерісінде өзгеріп отырады: негізгі капиталға жұмсалатын инвестициялар (күрделі жұмсалым), таза табыс есебінен болатын айналым капиталының өсімі, тауар-материалдық құндылықтарды бағалауға дейінгі және капиталдың басқа молықтырылуы нәтижесінде көбейеді; негізгі құралдарды шығару немесе беру, оның тозығын есептеу, зияндарды шығару, тауар-материалдық игіліктердің бағасын түсіру есебінен кемиді. Акционерлік қоғамның жарғылық қоры қор рыногында акцияларды орналастыру кезінде акционерлердің қаражаттары есебінен жасалады.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағында қалатын қаражаттардың негізінде, яғни салықтар мен басқа төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдар кешенді қорларды - тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.

Тұтыну қоры мыналарды кіріктіреді:

• бүкіл жұмыскердің (өндірістік және өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу шығындары;
• ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қорытындысы бойынша сыйақылар;
• еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін ақшалай және натуралдық нысандардағы қаражаттар;

материалдық көмек;

• еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;
• шаруашылық жүргізуші субъектінің мүлкіне салынған жұмыскерлердін акциялары мен салымдары бойынша төленетін табыстар (дивидендтер, пайыздар);
• оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнертабу және жаңалық ашу үшін берілетін сыйақылардан бөлек басқа жеке сипаттағы төлемдер.

Сөйтіп, тұтыну қоры еңбекке ақы төлеуге бағытталған қаражаттар (өнім, жұмыстар және қызметтер өткізуден алынған түсім-ақшадан) және жұмыскерлерді материалдық көтермелеу мен түрлі әлеуметтік төлемдер үшін шаруашылық жүргізуші субъектінің қарамағында қалдырылатын таза табыстың бір бөлігі есебінен құрылады. Қор қаражаттары жұмыскерлердің жеке тұтынуына жұмсалды.

Қорлану қоры:

• шаруашылық жүргізуші субъектілер қарамағында қалатын табыс (пайда);
• негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар;
• шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша;
• банктердің кредиттері;
• жәй ақцияларды қосымша шығару;
• басқа көздер есебінен қалыптасады.

Қорлану қоры:

• ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету шығындарын қаржыландыруға;
• негізгі және айналым капиталдарын молықтыруға;

ғылыми-техникалық дамуға, жаңа өнімдерді игеруге;

• табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
• өндірістік инфрақұрылым объектілерін (автомобиль жолдарын, есептеу орталықтарын, жөндеу, энергетика, құрылыс және басқа өндірістерді және т.б.) салуға үлестік қатысуға;
• құрылысты және әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін (тұрғын үйлерді, клубтарды, демалыс үйлерін, пансионаттарды, санаторийлерді, емханаларды, ауруханаларды, балалар мекемелерін, спорт объектілері мен ғимараттарын, қосалқы ауыл шаруашылық өндірістерін) салуға үлестік қатысуға пайдаланылады.

Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар тұтыну мен қорланудың кешенді қорларының орнына көздері мен шығындарының мазмұны жағынан ұксас мынадай жеке-жеке қорлар көздерін құрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке аңы төлеу, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму қорлары.

Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз етуде қаржылық резервтердің (резервтік капитал, тәуекел қоры, сақтық қоры) маңызы зор. Рыноктық қатынастарға көшу жағдайында олардың маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржылық резервтерді шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері меншікті қаржылық ресурстар есебінен басқару құрылымдары (нормативтік аударымдар негізінде), мамандандырылған сақтық ұйымдары (сақтандыру әдісі арқылы) және мемлекет (әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің қаржылық қорлары) жасай алады. Оның мақсаты - шаруашылық-қаржылық жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша шығындарды жауып, кәсіпорындардың қаржылық жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз ету. Қор кәсіпорынның тұтыну, қорлану және басқа қорларына жіберілмес бұрын оның қарамағында қалатын табыс есебінен құралады (осы мақсаттар үшін олардың жеткіліктілігі жағдайында).

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің валюталық қорлары валюта қаражаттарының есебінен мына көздерден қалыптасады:

• экспорттық валюталық түсім-ақшадан;
• жарғылық капиталға түсетін жарналардан;
• банктердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің және шетелдік заңи тұлғалардың валюталық кредиттерінен;
• ішкі валюта рыногында өкілетті банктер мен айырбастау пунктері аркылы валюта сатып алу;
• бейрезиденттер көрсететін қаржылық көмек (гранттар).

Өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді экспортқа шығарудан түскен валюталық түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төленгеннен кейін шаруашылық жүргізуші субъектілердің валюталық қорларына бағытталады. Бұл қорларға активтерге (бағалы қағаздарға) инвестициялардан, депозиттер, салымдар нысанындағы және т.б. нысандардағы, егер бұл дивидендтер мен табыстар меншікті немесе қарыз қаражаттарының жұмсалымдарынан алынған болса, қаражаттарды орналастырудан алынған шетелдік валютадағы дивидендтер мен табыстар есептеледі. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ортақ міндеттерді шешу үшін ерікті негізде өздерінің валюталық қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің рұқсатынсыз, бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде өздерінің қарап шешуі бойынша пайдалана алады. Валюталық қорлар ең алдымен еңбек ұжымдарының өндірістік, әлеуметтік-мәдени дамуына жұмсалады; валютаның бір бөлігі еңбек ұжымдарының шешімімен халық тұтынатын шетел тауарларын, дәрілік заттарды және медициналық техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Валюталық қорлардың қаржысы ізгіліктік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы мүмкін. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің валюталық қоры қаражаттарының бір бөлігін қосалқы жеткізушілерге - әріптестерге бере алады; бұл түсімдердің көлемі келісімшарттық негізде экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі ескеріле отырып, шешілді.

Жөндеу қоры кәсіпорындарда негізгі капиталдарды жөндеудің барлық түрлерін: күрделі, орташа, ағымдағы түрлерін жүргізу үшін жасалады, олар өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік кұны есебінен қаржыландырылады. Жөндеу жұмыстарына жұмсалатын болашақ шығындарға карай жөндеу қорына аударылатын аударымдардың нормативтерін кәсіпорындар өздігінше белгілей алады, бүл шығындардың көлемі негізгі капиталдардың жай-күйімен және тозығының дәрежесімен анықталады. Ішінара жөндеуге жұмсалатын шығындар болашақ кезеңдерге жатқызылатын шығыстардың есебінен жабылуы мүмкін. Бұл шығыстардың мөлшерлері содай-ақ салық салу ережелерімен реттеледі.