Шатх

Шатх(көпше түрі: «шатахат» немесе «шатхийат» - «қозғалыста болу»; өзен суына қатысты: «арнаға симай тасу» мағынасындағы шатаха етістігінен шыққан) - діни сенімнен шабыттану (уаджд) сәтінде өзін-өзі билей алмай қалған сопылар айтатын сөз.

Шатх термині шабыттанудың өзін білдіру үшін де қолданылуы мүмкін. Бұл етістіктің мағынасын талдай келіп, сопышылдықтың қағидашылары шатх терминінің мағынасын Құдайды көрген сәтте дінге берілушінің жан дүниесін билеген сезімнің сыртқа «теуіп шығуы» (мушахадат әл-хакк), оның бойындағы өзіндік «менмендіктің» жоғалуы (фана ан-нафсихи), өзінің Құдаймен бірлігін сезінуі (иттиед) деп түсіндіреді. Шатхтың негізінде діни сенім күйзелісі жатыр, сондықтан оны ақылмен түсінуге болмайды, сопылар мен оларға жақын көзқарастағы жандардың пікірінше, шатхтың шын мазмұнын дәл осындай күйзелісті басынан өткізген адамдар ғана түсініп бағалауы мүмкін. «Мұны түсінбейтіндер» шатхты мағынасыздық деп бағалады, ал белгілі бір шатх көпшілік қабылдаған діни қағидаларға қарама-қайшы келген жағдайда оны «дін бұзушылық» (зандака) деп санады. Әл-Бистамидің (875 жылы қайтыс болған), ат-Тустаридің (896 жылы қайтыс болған), әл-Халладждың (922 жылы қайтыс болған), аш-Шиблидің 94 (жылы қайтыс болған), Әбу Саид б. Әбу-л-Хайрдың (1048 - жылы қайтыс болған), т. б. шабыттану сәтінде айтқан сөздері - кең танымал болған. Шатхтың нағыз үлгісі ретінде әл-Халладждың «Мен Құдаймын», (ана-л-Хаққ) деген сөзін алуға болады, мұсылмандық аңыз бойынша бұл сөз айтушының түбіңе жеткен және бірнеше жүз жылдарға созылған қым-қиғаш діни пікірталастың басталуына себеп болған. Көпке белгілі тағы бір шатхты әл-Бистами айтқан:

«Даңқтымын мен, даңқтымын. О, мен қандай ұлымын!» (субхани, субхани ма азама тани).

аш-Шиблидің сансыз көп шатхтарының бірі мынау:

«Сіздердің күндеріңіз санаулы, тек менің күнімнің ғана ұшы-қиыры жоқ!»

- дейді. Әбу Саид, мұнан да өктем: «Бұл жейденің астында Аллаһтан басқа ешкім де жоқі». Сопылық ілімнің бірте-бірте тұжырымдамалы, зиялы сипатқа ие болуы шатхтың сипатына да ықпал етті. Ол бұрынғы сезімге негізделген «бұлыңғыр» күйінен арылып, шынайы діни шабыттанған сезімнің көрінісінен гөрі - қандай да бір философиялық ереже мәнінің қысқа айтылған түріне айналды. Мұндай сипат, әсіресе, «болмыстың біртұтастығы» (уахдат әл-у уджуд) туралы ілімді жақтаушы сопылар айтқан және дәстүр бойынша шатх қатарына жатқызылған сөздерден айқын байқалады. Мысалы, көрнекті философ және сопы ибн Сабиннің 1268/71 жылы қайтыс болған) факихтер көзқарасы бойынша өте даулы мына сөзі бұған дәлел бола алады:

«Құдайдан басқа ештеңе жоқ?» (лайса илла Аллах).

Діни шабыттану кезінде айтылатын сөздерге қатысты әртүрлі көзқарастар болды. Сопылар мен оларды жақтаушы діндарлар кейде шатхтың мәнін түсіндіруден немесе сынаудан бас тартып, оны «таңдаулылардың» (хауасс) ісі деп есептеуді ұсынады, кейде шатхты «шынайы» Ислам қағидаларына сай түсіндіруге тырысады, соңғы әрекет, әдетте, ашықтан-ашық бұра тартуға (ас-Саррадж) алып келді. Дінге құнай берілуші шабыттану кезінде Құдай сөзін таратушыға айналады, сондықтан оның сөзін өзінің емес, Құдайдың сөзі деп есептеу қажет, демек ол мұндай сөз айтқаны үшін жауап бермейді деген пікір кең таралды. Шатхты ұнатпаушылар кейде оны өздерін-өздері әлекке салған соттардың шамадан тыс сынаққа шыдай алмауының нәтижесі деп санады. Діни шабыттану кезінде айтылған сөздерді қатаң сынға ала отырып, әл-Ғазали бұл қарапайым адамдарды күнделікті еңбектен алаңдататын, әрі-сәрі күйге түсуге негіз қалатын, адастыратын нәрсе деп есептеді. Кейбір көрнекті сопылар да (әл-Джу-найд, ибн Араби, т.б.) діни шабыттану кезінде айтылған сөздерді сопылық жолға жаңадан түскен адамның белгісі, ақиқаттың (мухаккик) мәнін ұққан адамға лайық емес әрекет, көктегі Құдай сырларын ойсыз және қатерлі түрде тарату деп есептей отырып, мұндай сөздерге қарсы күресті.

Шатхтар өлең-жырларда ғажайып көркем образдарға айналып, өте жиі қолданылды. Әсіресе, әл-Халладж, шатхты қолданушылар (шатихун) деп атады. Олар бетімен кетушілікті (ибахийа) насихаттаушылар ретінде сынға алынды. Жалпы алғанда, діни шабыттану кезінде айтылатын сөздер уағыз айтушы сопыларға уағыз тыңдаушылардың назарын аудару, олардың пенделік санасындағы қасаң қағидаларды өзгерту, өздері насихатайтын діни жұмбақтар ақиқатына қызығушылық туғызу тәсілі ретінде қажет болған сияқты. Шатхты, сондай-ақ соттардың жеке басындағы, түсіндіру қиын жұмбақ күйзелістерді сипаттауға тырысуының нәтижесі деп қабылдауға да болады.