Шаһғали хан
| Шаһғали тат. Şahğəli xan | |||
 Шаһғали кесенесі | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1516 — 1519 | |||
| Ізашары | Шейхәулияр хан | ||
| Ізбасары | Жанғали хан | ||
| |||
| 1519 — 1521 | |||
| Ізашары | Мұхамметәмин | ||
| Ізбасары | I Сахиб Герей | ||
| |||
| 1546 | |||
| Ізашары | Сафа Герей | ||
| Ізбасары | Сафа Герей | ||
| |||
| Ізашары | Өтеміс Герей | ||
| Ізбасары | Едігер Мұхаммед | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | ислам | ||
| Дүниеге келуі | 1505 Сурожик | ||
| Қайтыс болуы | 22 сәуір 1566 Қасым | ||
| Әкесі | Шейхәулияр | ||
| Анасы | Шаһ Сұлтан | ||
| Жұбайы | 1) Фатима 2) Сүйімбике | ||
өңдеу  |
|||
Шаһғали хан (тат. Şahğəli xan, شاه علی) — Қасым билеушісі (1516-1519, 1537-1546, 1546-1551, 1552-1566), Қазан ханы (1519 сәуір - 1521 мамыр, маусым - 1546 шілде, 1551 тамыз - 1552 наурыз). Шейхәулияр мен Шаһ Сұлтанның ұлы, Қазан ханы Жанғалидің ағасы. Алдымен 1519 жылғы Қазан тағын («билік ету») иеленуге дейін оны ханзада (сұлтан), кейіннен хан деп атаған.
Өмірбаяны[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шаһғалидің әкесі - Сарай ханы Темірқұтылық руынан шыққан - Бақтияр сұлтанның немересі - Шейхәулияр сұлтанның ұлы, Ұлы Ордалық Жошы ұрпағы және Ұлы Орда ханы Ахметтің жиені.
1516 жылы әкесі қайтыс болғаннан кейін Қасым тағына ие болды. 1519 жылы оны Мәскеудің талап етуімен Болат Шырын бастаған хандық ақсүйектері Қазан тағына шақырды. 1519 жылы сәуірде таққа отыру рәсімінде Қазанға әскери жасақпен келген Ресей елшісі Федор Карпов пен воевода Василий Юрьевич Поджогин болды. Елші Карпов хандықтың ішкі істеріне белсенді араласып, үкіметті алмастырып жүрді, бұл жаңа ханға наразылық тудырып, 1521 жылдың көктемінде оны тақтан тайдыруға әкелді.
1523 жылы Қазан-Ресей соғысы кезінде ол орыс әскерлерін басқарды, оның басшылығымен армия белсенділік танытпады, тек черемистер мен чуваштар жерлерінің тонауымен шектелді.
1526 жылы Мәскеуге келген Герберштейн Шаһғалиді кінәздік аң аулауда көрді. Шаһғали хан барлық жерде ұлы кінәз Василийдің оң жағында болды.
1532 жылы қыркүйекте Кашира мен Серпуховты алды да, сонда кетіп қалды. Алайда, Қазанмен байланысы үшін сотталып, 1535 жылдың аяғына дейін тұтқында болған 1533 жылы қаңтарда Белоозерскке айдалды. Бірақ оның адамдары ханның өзіне қарағанда көп зардап шекті: 1535 жылы маусымда 80-ге жуық адам - Шаһғалидің татарлары түрмеге жабылды. Оларды аштан қатырып өлтірді, ал табиғи өліммен өлмегендерді өлім жазасына кесті. Олардың әйелдері мен балаларын 1536 жылдың қысында шоқындырды. Осы уақытта кәмелетке толмаған Иван Васильевичтің кезінде анасы Елена Глинская регент болды. 1536 жылы қаңтарда оны Мәскеудегі әйелі Фатимамен бірге ұлы кінәз Иван Васильевич пен ұлы кінәгинә Елена Глинская кешіріп, салтанатты түрде қабылдады. Сірә, содан кейін Қасымға билік етуге жіберді.
Ресей патшалығының Қазан хандығына қарсы жорықтарына қатысты (1537, 1540, 1541, 1548, 1552). 1546 жылы елші, ұлы кінәз Евстатий Андреевтің көмегімен Қазан тағына қысқа уақыт отырды, бірақ Сафа Герей оны қуып шығарды.
1552 жылы Иван Грозныйдың өтінішімен Қазан тағын тастап кетті.
1557 жылдың соңында Ливонияға қарсы жорыққа аттанды. Ливонияны қатты қиратқан Шаһғали 1558 жылдың 1 қыркүйегінде Мәскеуге барып, оны патша Иван Васильевич қабылдады. 1562 жылы Полоцкке қарсы жорыққа қатысты, бірақ қаланың өзін алуға қатыспады. 1564-1565 жылдары Великие Луки аймағындағы шекараны күзетті.
Кейбір мәліметтер бойынша, Қасымда Хан мешітін салдырды.
Отбасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Оның соңғы әйелі 1553 жылы Сүйімбике болған.
Шаһғали перзентсіз қайтыс болды. Кезінде оның үйіне кіргізіп, қызы ретінде өсірген қарындасы - Жанғалидің қызы - Қазан ханшайымы болған. 1550-1552 жылдары ноғай Ысмайыл мырза ұлына айттырып берді, бірақ бұл үйлену тойы болмады, өйткені Ресей үкіметі Қазан ханшайымын шетелге жіберуге рұқсат бермеді. 1552 жылы мамырда ханшайым Ресейге қызмет етуге барып, Юрьев қаласын бақылауға алған Астрахан ханзадасы Ғабдуллаға тұрмысқа шықты. Жанғалидің қызынан басқа, Шаһғали тағы екі жақын туыстарын өсірді (бірақ қыздары емес) - Хан Сұлтан мен Мағи Сұлтан: «Біріншісі 1558 жылы қыз кезінде, 27 жаста көз жұмды, екіншісі Шаһғалиден ұзақ өмір сүрді және қайтыс болған кезде ол әлі тұрмысқа шықпаған еді». Шаһғали қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай Ресей үкіметі Қырым ханы Дәулетке ұлын немесе немересін Мағи Сұлтанға үйлендіріп, Қасымды қалыңмал ретінде алуды ұсынды.
Қасымда 1556 жылы салған кесенесінде жерленген. Шаһғали қабіріне ескерткішті оның асырап алған қызы Мағи Сұлтан орнатқан.
Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Вельяминов-Зернов В. В. Қасым патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу — 2. — СПб.: В тип. Имп. Академии наук, 1863. — Т. I. — XIII, 558 б.
- Худяков М. Г. Қазан хандығы тарихының очерктері / М. Г. Худяков — 3. — Мәскеу: НПО «ИНСАН», 1991. — 318 б. — ISBN 5-85840-253-4.