Шешейген
Шешейген (шамамен 1186 – 1253 жылдан кейін) — Моңғол империясының негізін қалаушы Шыңғыс хан мен оның бірінші әйелі Бөртеден туған екінші қызы болған. Шыңғыс ханның өз қыздарын ықпалды билеушілерге тұрмысқа беру арқылы олардың бағынуын қамтамасыз ету саясаты аясында, Шешейген 1207 жылы Байқал көлінің маңында өмір сүретін ойрат тайпасының ханзадасына күйеуге шыққан. Ол жақта ол күйеуінің халқына басшылық етуде жоғары лауазымға ие болып, басқа да мәртебелі көшпелі әйелдер сияқты халық пен мал шаруашылығын ұйымдастырумен айналысқан.
Келесі бірнеше онжылдық ішінде Шешейген өзінің жеті баласына тиімді некелер ұйымдастырды. Ал 1250-жылдардың басындағы Толуидтер төңкерісінде жеңіске жеткен тарапты қолдағаннан кейін, оның ойраттық отбасы империядағы ең ықпалды әулеттердің біріне айналды. Алайда, оның ұрпақтары бұл мүмкіндікті толық пайдалана алмай, уақыт өте келе өз ықпалдарының көп бөлігінен айырылды.
Шыққан тегі мен ерте өмірі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Шешейгеннің анасы Бөрте — қазіргі Ішкі Моңғолия аумағындағы Ергүнэ өзенінің оңтүстігіндегі Ұлы Хинган таулары бойында мекендеген Оңғырат тайпасынан шыққан.[1] Ол шамамен жылы жеті жылға созылған атастырудан кейін Моңғол көсемі Темүжінге тұрмысқа шыққан. Келесі жиырма жылдың ішінде Бөрте тоғыз бала дүниеге әкелді: төрт ұл — Жошы, Шағатай, Өгедей және Төле, және бес қыз — Қожын, Шешейген, Алахай Беки, Түмелүн және Ал-Алтан, туылу ретімен.[2] Соңғы баладан кейін Темүжіннің басқа әйелдерінен де балалары болды, бірақ олардың бәрінің мәртебесі Бөрте мен оның балаларына қарағанда төменірек саналды.[3]
Шешейген шамамен 1187 жылдың соңында немесе 1188 жылы дүниеге келген, Өгедейден кейін, Алахадан бұрын туған болуы мүмкін.[2] Оның туғанынан кейінгі жиырма жыл ішінде Темүжін билігін нығайтып, қарсылас тайпаларды бағындырды. Бұл процесс 1206 жылы оның жаңа Моңғол империясының ханы — Шыңғыс хан ретінде жариялануымен аяқталды. Бұл жариялану қарсаңында және одан кейін Шыңғыс Бөртеден туған қыздарын маңызды саяси құрал ретінде пайдаланды: оларды ықпалды ер адамдарға ұзатып, сол арқылы олардың өзіне бағынуын қамтамасыз етті және жаңа империяда лауазым мен билік берді. Керісінше, Шыңғыс қан төкпей-ақ дала халықтарының адалдығын жеңіп алды, ал Шешейген мен оның әпке-сіңлілері ірі тайпаларда маңызды әкімшілік рөл атқарды. Сонымен қатар, олар әкесі мен күйеуге шыққан вассалдар арасындағы байланысшы қызметін де атқарды. Шешейгеннің үлкен әпкесі Қожын — Икірестің көсемі Бутуға тұрмысқа шықты, Ал-Алтан мен Алақа сәйкесінше Ұйғырлар мен Оңғұттар билеушілерінің әулеттеріне ұзатылды, ал Түмелүн анасы Бөртенің қоңырат тайпасына қайта тұрмысқа шыққан.[4]
Неке
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1207 жылы Шыңғыс хан өзінің үлкен ұлы Жошыны Байқал көлі мен Орал таулары арасындағы тайпалар тобы — хойын іргендерді — бағындыруға аттандырды.[5] Бұл тайпалардың бірі – Ойраттар, бұған дейін Шыңғыс ханның жаулары – Жамұқа және Наймандармен одақтас болған еді. Моңғолдармен қарым-қатынасты жақсартуға ұмтылған ойрат көсемі Құтуқа Беки Жошының алдында дереу бағынады және бағынудан бас тартқандарды бағындыруда оған көмек көрсетеді.[6] Ойраттардың бұл жылдам бағынуы өзге тайпалардың да берілуіне ықпал етті.[7]
Құтұқа Бекидің жедел бағынуы оған және оның тайпасына Шыңғыс ханның ризашылығын алып келді.[8] 1207 жылы Шыңғыс хан Құтуқа Бекидің ұлдары Иналшы мен Торолшыға өз әулетіндегі екі маңызды әйелді – қызы Шешейгенді және Жошының қызы Қолұйды – әйелдікке алуға рұқсат берді. Бірақ қайсысының қай әйелмен үйленгені нақты белгісіз. Сонымен қатар, Шешеейгеннің ағасы Төле де ойрат ханшайымына үйленді.[9] Бұл некелер барлық тарапқа тиімді болды: Шыңғыс хан ойраттардың адалдығы мен жерлерін иеленді; Құтуқа Беки Моңғол империясындағы жоғары әскери қолбасшы болып, өз тайпасына тікелей билігін сақтап қалды, олар Моңғол әскеріне көмекші күш ретінде қызмет етті; ал Шешеейген өз күйеуінің жұртында жоғары әкімшілік рөл атқарып, көшпелі әйелдерге тән – халық пен малды ұйымдастыру қызметімен айналысты.[10] Бір деректе оның әкесінің сенімді қолбасшысы Боорчу Шешеейгенге үйлену кезінде былай деп өсиет айтқаны жазылған:[11]
«Тыңда, Шешеейген, Сен – хан әкеңнің қызы болғандықтан, Ойрат халқын басқаруға жіберіліп отырсың... Күндіз-түні үнемі абай бол. Сөзің дана болсын, өзің пәк бол. Игермеген нәрсені үйде қалдыр, меңгергеніңді өзіңмен бірге ал. Ойрат халқын ұйымдастыр және оларды басқара біл!»
Шешеейген мен оның ойрат күйеуінен жеті бала туды: үш ұл — Бұқа Темір, Бөртөө, және Барс Бұқа, және төрт қыз — Гүйүк, Орқына, Елшігмиш, және Көчү. 1220–1230 жылдары Шешеейген өз қыздарын Моңғол билеуші әулетіне ұзатуға ұмтылды. Гүйүк пен Елшігмиш ағасы Төленің ұлдары — Хұлағу мен Арық Бөкеге тұрмысқа шықты. Ал Орқына мен Көчү Шешеейгеннің бауырлары — Жошы мен Шағатайдың немерелері Қара Хүлегү мен Тоқоқанға үйленді.[12] Сонымен қатар, оның екі ұлы да Шыңғыс ханның ұрпақтарымен некелесті.
Осы кезеңде Құтуқа Беки мен Шешеейген ойрат әскерлерін моңғол жаулап алу жорықтарына, әсіресе 1236–1242 жылдардағы Киев Русі және 1250 жылдардағы Хұлағудың жорықтарына жіберіп отырды.[13]
Кейінгі өмірі мен мұрасы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Чечеейген 1253 жылы әлі тірі болған. 1250-жылдардың басындағы Толуидтік төңкеріс кезінде ол және ойраттар табысты таққа келуші Мөңке ханды қолдады. Мөңке – Хұлағу мен Арықбұғаның бауыры еді, және ойраттар онымен одақта болған сияқты. [14][15]
Ол төңкерісті қолдаудағы саяси зеректігімен және көптеген балаларына тиімді некелер ұйымдастырудағы қабілетімен әйгілі болып, ойраттардың империядағы ең ықпалды отбасылардың біріне айналуына ықпал етті.[16] Ең танымал мысалдардың бірі — Оркина ханым 1200-жылдардың ортасында Шағатай ұлысын он жылдан астам уақыт тәуелсіз және дара регент ретінде басқарғаны болды.[17] Дегенмен, күтпеген өлімдер мен бәсекелес әулеттердің қатты қарсылығына байланысты, Чечеейгеннің ұрпақтары күтілгендей билікке жете алмады және өз ықпалын жоғалтып алды.[18]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Atwood, 2004, p. 456
- ↑ a b Broadbridge, 2018, p. 67
- ↑ Broadbridge, 2018, pp. 73–75
- ↑ Broadbridge, 2022, pp. 343–346
- ↑ Atwood (2004), 502-б.; May (2018), 44–45-бб.
- ↑ Broadbridge (2022), 343-б.; May (2018), 45-б.
- ↑ Dunnell (2023), 33-б.; Zhao (2008), 69-б.
- ↑ May (2018), 45-б.
- ↑ Broadbridge (2016), 123-б.; Broadbridge (2018), 115-б.; Zhao (2008), 136–137-бб.
- ↑ Atwood (2004), 502-б.; Broadbridge (2016), 123-б.; Broadbridge (2022), 343-б.
- ↑ Zhao (2008), 70-б.
- ↑ Broadbridge (2016), 123–124-бб.; Zhao (2008), 137–138-бб.
- ↑ Broadbridge (2022), 343–344-бб.
- ↑ Broadbridge Anne F. Women and the Making of the Mongol Empire — Cambridge University Press, 2018. — P. 212.
- ↑ Zhao George Qingzhi Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty — Peter Lang, 2008. — P. 137.
- ↑ Broadbridge Anne F. Women and the Making of the Mongol Empire — Cambridge University Press, 2018. — P. 240–241.
- ↑ Broadbridge Anne F. Women and the Making of the Mongol Empire — Cambridge University Press, 2022. — P. 344.
- ↑ Broadbridge Anne F. Women and the Making of the Mongol Empire — Cambridge University Press, 2016. — P. 134–135.