Шу даласы
| Шу даласы | |
 | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Теңiз деңгейiнен биіктігі | 1750—1850 м |
| Ұзындығы | 70 км |
| Ені | 10—40 км |
| Өзендер | Шу |
| Орналасуы | |
| 49°55′00″ с. е. 88°30′00″ ш. б. / 49.91667° с. е. 88.50000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 49°55′00″ с. е. 88°30′00″ ш. б. / 49.91667° с. е. 88.50000° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Ел |  Ресей |
| Аймақ | Алтай Республикасы |
 Шу даласы Ортаққорда | |
Шу даласы — Алтайдың оңтүстік-шығысында Шу өзенінің жоғарғы ағысында тауаралық қазаншұңқыр. Алтай Республикасының Қосағаш ауданында орналасқан. Қазаншұңқырдың ұзындығы — 70 шақырым, ені — 10-40 шақырым. Қазаншұңқырдың түбі ойыс және теңіз деңгейінен 1750-1850 м биіктікте орналасқан. Шу даласы - жартылай шөлдер басым болатын шамалы белесті жазық. Қазаншұңқыр мұздық және көлді-өзен шөгінділерінен тұрады. Шу даласы барлық жағынан тау жоталары: солтүстігінде Қурай, батысында Солтүстік Шу мен Оңтүстік Шу жоталары, оңтүстігінде Сәйлүгім жотасы және шығыста Чихачев жоталарымен шектелген.
Климаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шу даласының климаты қатал. Бұл Алтай тауларындағы ең құрғақ және суық жер. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы - 50-65 күнге созылады. Қосағаш ауданында қаңтардың орташа айлық температурасы — -32 °C, шілдеде — 13,8 °C құрайды. Жылдық орташа температура — -6,7 °C, қыста ең төменгі температура кейбір жылдары — -62 °C дейін төмендейді[1], ал жазда максимум 31 °C жетеді.
Жауын-шашынның жылдық мөлшері 80-150 мм. Жазғы кезеңде жылдық мөлшердің шамамен үштен екісі келеді.
Қазаншұңқырда 15–90 м қалыңдықтағы мәңгі тоңды топырақтар бар, бұл суық климатпен түсіндіріледі[2].
| Қосағаш ауа райы | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Көрсеткіш | Қаң | Ақп | Нау | Сәу | Мам | Мау | Шіл | Там | Қыр | Қаз | Қар | Жел | Жыл |
| Орташа температура, °C | −27,3 | −23,4 | −11,8 | 0,0 | 7,4 | 12,8 | 14,8 | 12,7 | 6,6 | −2,6 | −15,5 | −23,7 | −4,2 |
| Жауын-шашын нормасы, мм | 3 | 1 | 1 | 4 | 8 | 21 | 38 | 26 | 8 | 4 | 4 | 4 | 122 |
| Дерекнама: ФГБУ "ВНИИГМИ-МЦД" | |||||||||||||
Гидрологиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қостал мен Жүзтыт өзендері Чихачев жотасынан қазаншұңқырға келіп құяды, олар қосылып, Шу өзенін құрайды. Солтүстік-батысында, сол жағында, Шағанөзен өзенін қарсы алады. Шу даласының аумағында бұл өзендер тыныш ағынды және тегіс сипатқа ие.
Қазаншұңқырда түбі жалпақ көптеген ұсақ көлдер бар. Тереңдігі 5 м-ден аспайды, айдын алаңдары 100 м²-ден 1 км² дейін ауытқиды. Көлдердің көп бөлігі ағынсыз, оларға тұщы, ащылау және тіпті тұзды карбонат, сульфат, сульфат-хлорид құрамы тән. Геологиялық зерттеулер кезінде кейбір көлдерде емдік минералды балшыққа байланысты лайдың шөгінділері табылды. Мұндай балшықтар Хакасияда, «Шира көлдері» курорты жұмыс істейтін 3-Утичье көлінде зерттеліп, кеңінен қолданылды.
Табиғат әлемі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Флора[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шөлдерген қыратты Шу даласында тұз бен құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер басым. Дала өсімдіктерінің едәуір тобы қаттысабақты шөптер, бұталар және бұташықтармен ұсынылған. Шөптесін түрлердің ішінде Алтайда сирек кездесетіндерге: көде, шөл бидайық, ірі гүлді келлерия, жартасты қияқ, шу кекіресі және басқалар. Бұталардың арасында қараған, жусан, жұлдызшөп, сабақсыз қазтабан, маралоты, шоқсары бар. Көптеген көлдердің жағасында кәдімгі қамыс өседі. Тасты кендер арасында кейде төртжапырақты және суық семізот кездеседі.
Фауна[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шу даласының жануар әлемі бірқилы және өзіне тән ерекшеліктерге ие. Мұнда сабаншы-мысық, дала түлкісі қарсақ, жайран әлі күнге дейін сақталған. Індерде кеміргіштердің көптеген түрлері (сұр тышқан, суырлар, қосаяқтар, сарышұнақтар, жоңғар атжалманы) және қоянтәрізділер (алтайлық, моңғолдық және даурлық шақылдақтар, сондай-ақ жергілікті жағдайға жақсы бейімделген құм қояндары) тіршілік етеді.
Дала көлдерінде көптеген үйректер бар, олардың арасында отүйректер басым. Ақбас қаз, қаражемсаулы маймаққаз, сұңқылдақ аққу сирек кездеседі. Су қоймаларының жағасында сұр тырна, ақбас тырна, өзен қарқылдағы және ақ шақшақай тіршілік етеді. Ашық жерлерде, әдетте, кәдімгі дала және дала бозторғайлар, бәбісек, дала жадырағы, шыбжың тасшыбжық өмір сүреді. Бұл жерде жыртқыш құстардың бірнеше түрі: кәдімгі күйкентай, түз құладыны, ал таулы жерлерде - ақбас құмай, ителгі, тазқара кездеседі.
Шу даласындағы бауырымен жорғалаушылардан қарапайым және дала сұр жыландары, кәдімгі қалқантұмсық жылан, өрнекті жылан және секіргіш кесіртке тіршілік етеді.
Өзендер балықтарға, әсіресе қарауызға бай. Шудың жоғарғы ағысы мен Шу даласындағы көлдерде көкбас көп кездеседі.
Тұрғындары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шу даласындағы елді мекендер:
- Қосағаш — Қосағаш ауданының әкімшілік орталығы.
- Көкөр
- Белтір
- Орталық
- Жаңаауыл
- Мұқыр-Тарықата
- Төбелер
- Ақтал
Даланың бойымен солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай Моңғолиямен шекараға дейін Шу жолы жалғасады.
Табиғи апат[өңдеу | қайнарын өңдеу]
2003 жылдың қыркүйегінде қазаншұңқырдың батыс шетіне жақын, толығымен қираған Белтір ауылының жанында Рихтер шкаласы бойынша 7,3 балдық жер сілкінісі болды. Жер сілкінісі эпицентрінің жанында көшкіндер мен опырылулар болды.
Галереясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
-
-
-
-
-
Тақыршақ -
-
Шу даласы -
Шу даласындағы қорғандар -
-
-
Шу даласы -
Дала -
Шу даласына төбеден қарағанда -
Даладағы қорғандар -
Дала панорамасы -
Дала таңертең -
Даладағы көл -
Шамандық рәсім -
Шамандық рәсім -
Тағы қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сілтеме[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Шу даласының сипаттамасы Мұрағатталған 19 сәуірдің 2021 жылы.
- Шу даласы, Таулы Алтай
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Климат - Алтай Туристский. Туристический портал
- ↑ Т. А. Акимова, Т. И. Злобина, О. Е. Полунина Таулы Алтайдың көрікті жерлері — Барнаул: Пять плюс, 2008. — Б. 182−184. — ISBN 978-5-9900731-8-0.