Шірік-Рабат

Шірік-Рабат
Мәртебесі	Республикалық маңызы бар ескерткіш
Қазіргі жері	Қазақстан, Қызылорда облысы
Қалануы	б. з. б. IV-II ғасырлар және б. з. X-XIII ғасырлар аралығы
Орналасуы	44°05′11″ с. е. 62°54′50″ ш. б.44.08639° с. е. 62.91389° ш. б. / 44.08639; 62.91389
Шірік-Рабат (Қазақстан) Шірік-Рабат

Шірік-Рабат – Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген шамамен б. з. б. IV-II ғасырлар және б. з. X-XIII ғасырлар аралығында өмір сүрген көне қаланың орны, археологиялық ескерткіш.

Орналасқан жері

Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Көмекбаев ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 87 км жерде, Жаңадария арнасының сол жақ жағалауындағы ең биік төбенің үстіне орналасқан.

Зерттелуі

1946 жылы Хорезм археологиялық және этнографиялық экспедиция (жетекшісі С.П. Толстов) тауып, 1948-49 жылдары қайта зерттеген.
1957-58 жылдары Ю.А. Рапопорт пен С.А. Трудновскаялардың жетекшілігімен жүргізілген қазба жұмыстары ескерткіштің пайда болу мерзімін анықтауға, ол туралы толық түсінік беруге мүмкіндік жасады.
2004 жылдан мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасына сай Шірік-Рабат археологиялық экспедиция (жетекшісі Ж. Құрманқұлов) зерттеуді жалғастыруда.

Қалашық құрылымы, сипаты мен табылған заттар

Төбенің аумағы 850×600 м, сопақша. Етегі екі қатар дуалмен және ені 30-40 м, тереңдігі 3-4 м ормен қоршалған. Қорғанға кірер қақпалар оңтстік мен батыс жағында. Қала бірнеше рет қайта тұрғызылған.
Ең көне кезеңде (б. з. б. IV-III ғасырлар) төбенің биік жеріне сол жерді мекен еткен патшалар жерленген 6 оба мен сыртын топырақтан үйген қорған салынған. Оңтүстік жағында жаугершілік кезде паналайтын және обаларды қорғаушылар тұрған бекініс-үйлер болған. Сәл кейінірек б. з. б. III-II ғасырларда қам кірпіштен өрілген үлкен сағана және бірнеше мазарлар мен жер асты катакомбалары салынған. Бірақ б. з. б. II ғасырда Жаңадария суының тартылуына байланысты қала өз тіршілігін тоқтатқан. Тек б. з. IX-XIII ғасырлар аралығында өзен суы толысып, қайта жанданды. Биік төбедегі бекініс көне қалашықта әркезеңнің іздері бар. Түгелге жуық сақталған бекіністің оңтүстік жарты қабырғасы едәуір кейін тұрғызылған. Сол кезде кейінгі кездің тікбұрышты қорған құрылысы болған. Тұтастай алғанда, ескерткіштің пайда болу уақыты аса ұзаққа созылмаған – б. з. д. V-II ғасырларда тұрғызылған.
Шірік-рабат екінші рет XII ғасырда жасалған. Қалашық айналасы терең ормен қоршалған, бекіністің сыртқы қабырғасы қатты бүлінген, ішкі қабырғаға ені 1,8 м атқыштар галереясы орналасқан. Қабырғаға да, мұнараларға да атыс ойықтары салынған.

Қорғандар

Бұл ескерткіштер кешенінің ең көнесі – қорғандар. Жалпы алты қорған табылды, олардың төртеуі ең көне қорғандар болып шықты. Осылардың біріне қазба жұмысы жүргізілді, бірақ ол тоналған сияқты, аздаған қышқалдықтары ғана табылды. Осы жерден балдағы жалпақ, жүзі енді темір семсер табылды. Бұлардың бәрі б. з. д. V ғасыр мен IV ғасыр аралығына жатады. Қорғаннан табылғандардың қатарында ұшы қоладан құйылған, үш қауырсынды, скифтер типіндегі аздаған бөлігі алтындалған жебе бар. Осы заттарға қарап қорған б. з. д. V-IV ғасырларға жатуы мүмкін деген болжам жасалды.

Жерлеу құрылыстары

Қазба жұмыстары кезінде табылған жерлеу құрылыстары өте ерте заманда тоналған. Қазылған бірінші обаның биіктігі 3,5 м, диаметрі 60 м-ге жуық, ортасындағы диаметрі 30 м-ге жуық үлкен шұңқыры бар. Обаның ортасынан аумағы 7,5×7,5 м, тереңдігі 2,5 м қабір шұңқыры мен оңтүстік жағынан оған кіретін ұзын дәліз (ұзындығы 15 м) табылды. Қабір ішінен жалпақ темір семсер, үш қырлы ұңғылы қола жебе ұшы, жарты цилиндр тәрізді алтын бұйым табылды. Бұл заттар обаның көне екендігін, яғни б.з.б. 5–4 ғасырларда салынғанын көрсетеді. Сырт жағынан дәліздің басталар тұсынан орта ғасырларда жерленген 10 адамның қабірі аршылды. Олар қосымша затсыз көмілген.

Сонымен қатар екінші кезеңге жататын үш түрлі жерлеу құрылысы зерттелді. Ең үлкені – қаланың шығыс бөлігі қам кірпіштен салынған. Сақталған диаметрі 38,5, биіктігі 8,4 м. Оның іші бір-біріне өтетін дәліздері бар төрт бөлмеге бөлінген. Олардың аумағы бірдей 6×6 м, ұзындығы 10 м, ені 1,7 м. Бөлменің іргелерінен бірқатар алтын әшекей бұйымдар табылды. Олардың ішіндегі бірнеше үш қырлы қола және темір жебе ұштары, темір пышақ, тотығып кеткен қанжарлар мазардың шамамен б. з. б. IV ғасырдың аяғы немесе б. з. б. IV-III ғасырлар аралығында салынғанын көрсетеді. Бұл жерде табылған аса бір құнды бұйым ауыр қаруланған жауынгер (катафрактарий) сауытының бір бөлігі. Осы темір пластиналар арқылы сақ-апасиак жауынгерінің сауытын жаңғыртуға мүмкіндік туды.
Зерттелген екінші мазар кішірек шаршы (19,5×19 м) бейнелі, сыртқы қабырғасының қалыңдығы 5-5,5 м, қам кірпіштен соғылған. Табылған темір садақ ұшы мен керамика сынықтары бұл мазардың шамамен б. з. б. III-II ғасырларда салынғанын көрсетеді.
Жерлеу құрылыстарының үшінші түрі қаланың нақ ортасындағы үлкен обалар арасындағы ашық алаңнан табылды. Жер үстінде диаметрі 18-20 м, тереңдігі 0,5 м-ге жететін таяз шұңқырлар байқалып, соның екеуі зерттелді. Біріншісінде тереңдігі 5 м-ге жуық төртбұрышты қабір шұңқырының шығыс және батыс жағынан катакомбаға ұқсас жерлеу камералары салынып, аузын қам кірпіштермен өріп бекіткен. Ішінен үш адамның сүйегі табылды. Оның бірі белінде белбеуі, оған ілінген ұзын темір семсері мен пышағы бар ер адам, одан әрі іргеге қарай бір әйел және ер адам бірінің үстіне бірі қойылыпты. Бәрі де қымбат бұйымдармен әшекейленіп жерленген.

Сондай-ақ оба ішінен тас, алтын моншақтар, жапсырмалар, т.б. табылды. Олардың ең құндысы – жауынгердің бас жағына қойылған керамика ыдыстың бүйіріндегі бес таңбадан тұратын жазу мен шебердің өзіндік белгісі. Бұл жазу Сыр бойынан табылған б. з. б. IV-II ғасырлардағы ең көне жазу үлгілерінің бірі. Әлі оқылмаған. Дегенмен, көне соғды және Есік обасынан табылған жазуларға ұқсас.
Қалған қабірлер түгел тоналған, қабірдегі адам сүйектері мен заттар шашылып қалған. Шірік-Рабат қазбалары Тұран ойпатын б. з. б. I-мыңжылдықта мекендеген сақ, массагет тайпаларының мәдениеті мен шаруашылығының Оңтүстік Хорезм, одан арғы Ахемен әулеті билеген парсы елдерімен тығыз байланыста өрбіп, аса жоғары деңгейде дамығанын көрсетеді. Қазіргі кезде көп бөлмелі үйдің 300 м² алаңы аршылған. Қазылған жерден төрт бөлме шықты. Олардан әр түрлі деңгейде хумдар, көзелер, құтылар, сырты мен іші шыны бояумен сырланған ыдыс сынықтары, ошақ, тандыр және ташнау табылды. Бұл заттардың жасалу мерзімі шамамен IX-XII ғасырлар.

Табылған заттар

Б. з. д. IV ғасыр аяғына немесе IV пен III ғасырлар аралығына жатқызылатын дөңгелек қабір құрылысын қазу барысында әртүрлі құнды мәліметтер қолға түсті. Екі шағындау үш қалақты ұштығы бар скифтер типіндегі жебе, ұсақ темір үш қалақты ұштығы бар ерте сарматтық жебе, қайқы темір пышақ және бүлінген қанжар, темір айылбастардың қалдықтары табылды. Сондай-ақ алтынмен айналдыра із түсірілген темір ілгек, піл сүйегінен істелген тарақ қалдықтары, оттан қатты бүлінген шыныдан және тастан, сонымен бірге бірнеше ірі цилиндр тәрізді ляпис-көк тастан істелген моншақтар, алтын жіппен тігілген, тігіс іздері көрінетін жүннен тоқылған матаның ұсақ бөліктері, цилиндр тәрізді қоладан істелген алқалар, қола қоңырау табылды. Қазба кезінде көп мөлшерде алтын және күміс әшекейлер: жапсырма үшін саңылауы бар дөңгелек алтын қаңылтыр белгі, ірі төрт гүл күлтелі гүл өрнек түріндегі нақышталған жапсырма қаңылтыр белгі (шеттері жалған дәнмен және білікшемен безендірілген гүл күлтелері) табылды және көптеген кішкене алтындардың бір бөлігі көлденең тұтқырланып қалған. Мәнерлі өрнегі және «S» латын әрпі тұрпатындағы бірнеше бұрамалы екі жұп алтын салпыншақ (самайдан немесе алқадан жасалған) үш алтын қоңырау және күмістен жасалған ұзындығы 2,5 см, көлденеңі кедір-бұдыр бедері бар қоңырау өте тартымды.

Сопыханада және соған жақын тұрған ғимараттың солтүстік-батысындағы тонаудан кейінгі қалған қалдықтар ішінен шыққан құрышпен қапталған темір сауыт аса құнды бұйым болып табылады. Сауыт отқа түскен, едәуір бөлігі қорытылған, кей бөлігінің темірі балқыған, соған қарамастан оның алғашқы түр-кескіні туралы нақты пікір айтуға мүмкіндік береді. Ол қалыңдығы екі миллиметрден аспайтын шаршылы темір тілімнен (пластина) тұрды. Темір тілімнентұрған қабыршақтың төменгі үштен бір бөлігі ашық, жоғарғыбөлігі екі тіліммен жабылған. Демек, сауыттың барлық бөлігі үш тілімдей қалыңдықта болған. Сауыт құрамына кіретін жіңішке ұзын тілшелер белгілі қозғалысты талап ететін жамау бөліктерін құрады. Бәрінен бұрын олар жауынгердің қолы мен аяғын жауып тұрады. Сауыт құрамына кіретін жіңішке ұзын тілімдер белгілі қозғалысты көрсететін сауыт бөлігін қалыптастырды. Осыдан көретініміз олар жауынгердің қолы мен аяғын жауып тұрды. Жауынгердің көп қозғалысын қамтамасыз ететін бүйірін жіңішке тілімдер қорғайтыны белгілі болып тұр. Ұзындығы 40 см 14 тілімнен тұратын ірі тілім-белдемшемен байланысатын сауыттың дәл осы бөлігі өзінше бір кең темір белдікті құрап, қатерді азайтудың мүмкіндігін жасаған.
Қорғанның оңтүстік-батысында орналасқан қалашықтың екінші бір қабір құрылысы, алғашқысына қарағанда қабырғалары өте берік шикі кірпіштен қаланған және екі бөлмеден тұрады. Олардың біреуінің еденінен бей-берекет үйіліп жатқан адам сүйектері – бас-сүйектер, аяқ-қол сүйектері, жамбас және басқа сүйектер табылды. Қабір түбінен әйелдің бас сүйегі және аздаған қаңқа сүйектері шықты. Моладан әйел адамның бас-сүйегі мен тағы біраз қаңқа сүйектер табылды. Сондай-ақ алтын моншақ және алтыннан жасалған дөңгелек жапсырмалы қаңылтыр, қола айнаның қалдығы, сүйектен жасалған тарақ қалдығы, шыны мен египеттік пастадан жасалған көгілдір моншақтар, 10 ақық моншақ табылды. Қабір түбінде үш қырлы жебе ұштары жатты.
Екі құрылыстағы қыштар б. з. д. III-II ғасырларға жатады.

Тұрғын үй құрылысы

Қалашықтың оңтүстігінде, қала қабырғасына жақын жерде стратиграфиялық қазба жұмысы жүргізіліп, бірнеше жер қабатынан тұратын тұрғын үй құрылысы аршылды, оның үстіңгі қабаты б. з. д. XII-XIII ғасырларға жатқызылды. Бір есте қаларлығы Шірік-рабат қыш кешенінен теңдеп артылған құты табылды. Рас, мұнда олардың бетіне салынған бедер өрнегі жоқ, тек кейде олардың бетін шоғырланған шеңберлер сызу арқылы сәндеген, бірақ теңдеп артылған құты Хорезмде де бедерсіз болып келеді.
Тұтастай алғанда, Шірік-рабат қыштары бір ғана тарихи кезеңге жатады, мүмкін ол б. з. д. IV-II ғасырлар болар. Табылған заттарға қарағанда, Шірік-рабат тұрғындары Хорезммен ғана емес, Орта Азияның басқа да аймақтарымен қарым-қатынас жасағанға ұқсайды.

Зерттелу қорытындалары

Қазба жұмыстарының қорытындылары бұл көне қалашық тарихының негізгі кезеңдерін белгілеуге мүмкіндік береді. Ол сірә, б. з. д. V ғасыр, мүмкін, б. з. д. VI ғасыр соңында пайда болған сияқты. Оның ең көне құрылысы – қорғандар. Төбе үстіне тұрғызылған бұл қабір құрылыстары қаланың ортасы болды да, оны айнала басқа құрылыстар өріс алды. Сірә, скиф көсемдерінің немесе патшаларының қорған-жерлеу құрылыстарынан соң осы қорған-молаларды күзететін адамдар орнығып, ол соңынан үлкен елді мекенге айналып, сырты мұнаралары бар сопақша қабырғалармен қоршалған да, оның сыртын айналдыра терең ор қазылған. Бұл қабырға, болжамдап айтқанда, б. з. д. IV ғасырда бой көтерген. Көне қорғандарды айналдыра тұрғызылған тікбұрышты сыртқы қорған бір уақытта салынған деуге болады.
Бұл көне фортификациялық құрылыстар, дөңгелек, шаршы тәрізді қорған-жерлеу құрылыстарына қарағанда уақыт жағынан кейінірекке жатқызылады. Шаршы тәрізді құрылыс көне қорғандардың бірінің аумағында орналасса, ал дөңгелек құрылыс қорғаныс қабырғасының жүйесіне еніп, қалашық өмірінің соңғы кезеңінде – б. з. д. III ғасыр мен II ғасыр басында тұрғызылды. Сірә, қалашықтың бүкіл жан-жағын қорғанмен қоршап шығу мүмкін болмай, оның оңтүстік-батыс бөлігі жаңа тұрғызылған қабырға арқылы бөлініп қалған болар. Шірік-рабаттың осы бөлігінің қалған қабырғалары, олардың сақталуы бойынша болжап айтқанда, жөндеуден өткен. Жерлеу құрылыстарының аяқталған тобы тұрған табиғи төбені Жаңадария өзені орап өтіп жатыр. Сөйтіп, көне қала өз тіршілігінің соңғы сатысында қазіргі уақытқа дейін үлкен әсер туғызып келе жатқан кейіпке енді.

Қалашық көріністері мен табылған заттар

• 
  Шірік-рабат қалашығы. Жоғарыдан түсірілген оңтүстік-шығыс көрінісі.
• 
  Қалашық сызбасы: I – қорғандардың орталық тобы; II – № 1 қорған; III – домалақ жерлеу құрылысы; IV – шаршы жерлеу құрылысы; V – стратиграфиялық қазба; VI – кейінгі цитадель.
• 
  Қалашықтың бекініс қабырғалары. XIII–XIV ғғ. Шығыс бөлігі.
• 
  Қалашықтың шығыс бөлігіндегі домалақ жерлеу құрылысы.jpg
• 
  Қыш ыдыс. Б.з.д. V–II ғасырлар.
• 
  Моладан табылған моншақтар. Б. з. д. IV–II ғасырлар.
• 
  Моладан табылған заттар (ұршықтар, қола бұйымдар, әшекейлер). Б. з. д. IV–II ғасырлар.
• 
  Алтын сырғалар.
• 
  Әшекейлі қаңылтыр белгілер.
• 
  Жазулы қыш құты.