Шүлбі су электр станциясы
Шүлбі СЭС — Ертіс өзеніндегі, Шығыс Қазақстан облысы, Шүлбі ауылына жақын орналасқан су электр станциясы. Ол Ертіс СЭС каскадының үшінші, төменгі сатысын құрайды. Бұл Қазақстандағы ең ірі су электр станциясы. «АЭС Шүлбі СЭС» ЖШС-не (мемлекеттің меншігі) тиесілі.
Станция құрылымы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шүлбі СЭС - төмен тегеурінді өзен су электр станциясы (ГЭС ғимараты тегеурінді шеп құрамына кіреді). Электр станциясының белгіленген қуаты - 702 МВт, жобалық орташа жылдық энергия өндірісі - 1660 млн. кВт сағ. Су торабы құрылыстарының құрамы[1][2]
- ұзындығы 587 м және максималды биіктігі 39 м құмайт-сазды топырақтың экранымен оң жағалаудағы топырақ үйілген (құм-шағылды ыза) бөгет;
- ұзындығы 406,2 м және максималды биіктігі 23 м құмайт-сазды топырақтан жасалған сол жағалаудағы тегеурінді бөгет;
- ұзындығы 222 м болатын СЭС арналық ғимарат, жобалық басындағы жалпы өнімділігі 5856 м³/с болатын он екі тереңдікті суқашыртқылармен біріктірілген;
- беттестіру ғимараттары - топырақты бөгетінің бүйірінен тіреулік қабырғалары бар және жағалаудың сол жағында тіреулік қарсы кермелі қабырғалары бар дақты тіреуіш;
- жоғарғы және төменгі жақындау каналдары бар бір камералы бір сызықты кеме өткізетін шлюз.
СЭС ғимаратында есептелген жобалық тегеуріні 23,5 м (жұмыс дөңгелегінің диаметрі - 8,5 м) жұмыс істейтін айналма-қалақты турбиналары 50-В-850 бар әрқайсысының қуаты 117 МВт болатын 6 тік гидроагрегаттар және СВ-1436/200-80 УХЛ гидрогенераторлары орналасқан. Гидротурбиналардың өндірушісі - «Турбоатом» Харьков зауыты, генераторлар - «Электросила» Санкт-Петербург кәсіпорны. Генераторлардан электр энергиясы ТЦ-250000/220 үш күштік трансформаторына, ал олардан - 220 кВ кернеуі бар ашық тарату қондырғысына (АТҚ), содан кейін қуат жүйесіне беріледі.
Су торабының кеме өткізу ғимаратына ұзындығы 178 м айлақты қабырғасы бар ұзындығы 1050 м және ені 50 м жоғарғы жақындатушы арнасына кіретін кеме өткізетін шлюз, ұзындығы 50 м бағыттаушы палдармен жоғарғы және төменгі шлюз бастары бар, шахта типті камералар, ұзындығы 2280 м және ені 50 м төменгі жақындатушы арнасы кіреді. Шлюз камерасының өлшемдері келесідей: ұзындығы 100 м, ені 18 м, биіктігі 42,5 м, ҚТД жағдайындағы шоңғал тереңдігі 11 м. Шлюз Қазақстан Республикасының индустрия және инфрақұрылымдық дамуы Министрлігі «Қазақстан су жолдары» мемлекеттік кәсіпорнының «Гидротехникалық құрылымдар» филиалына жатады[3].
СЭС тегеурінді ғимараты Шүлбі су қоймасын құрайды. Бөгеннің қалыпты тірелген деңгейіндегі ауданы 255 км² құрайды. Су қоймасының толық және пайдалы сыйымдылығы 2,39 және 1,47 км³ құрайды сәйкесінше, бұл маусымдық ағынды реттеуге мүмкіндік береді. Су қоймасының қалыпты тірелген деңгейі теңiз деңгейiнен 240 м биіктікте (Балтық биіктік жүйесі бойынша), жеделдетілген тіреуіш деңгейі - 243 м, ал өлі көлем деңгейі - 232 м құрайды.
Құрылыс және пайдалану тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шүлбі СЭС жобалауды 1954-58 жылдары Ленгидеп «Ертіс өзенінің энергиясын пайдалану схемасы» негізінде бастаған. 1965 жылдан бастап Гидропроект институты станцияны жобалаумен айналысады. 1971 жылы КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитетінің сараптамасы ҚТД 260 м биіктікке көтерілген Шүлбі гидроэлектрлік кешенінің техникалық-экономикалық негіздемесін қарады, оның нәтижелері бойынша ҚТД 240 м болатын нұсқаны қарастыру ұсынылды. 1975 жылы аяқталған техникалық-экономикалық негіздемесі шықты, онда су торабының құрлысы екі кезекте жасау ұсынылған, бірінші кезекте ҚТД 240 м-мен, ал екіншісінде - ҚТД 260 м-мен (бұл ретте СЭС қуаты 1350 МВт-қа дейін, өнім - 2,89 млрд. КВт сағ-қа дейін, су қойманың пайдалы қуаты - 7,1 км³ дейін көбейді). Бұл нысанда техникалық-экономикалық негіздеме сараптамамен мақұлданды және жоба іске асыруға ұсынылды. Қолданыстық жобалауды 1976 жылдан бастап бас институт, ал 1978 жылдан бастап оның Қазақстандағы бөлімі жүзеге асырады. Қолданыстық жобалау барысында кейбір жобалық шешімдер өзгертілді, атап айтқанда, біртекті сумен үйілген бөгеттің орнына экраны бар үйілген бөгет қабылданды. 1988 жылы Гидропроекттің қазақстандық филиалы Шүлбі су торабының екінші кезегін салудың техникалық-экономикалық негіздемесін әзірледі, онда екінші сатыдағы ҚТД 255 м биіктіктікке негізделді, сол кезде СЭС қуаты 1050 МВт дейін, өнім 2,32 млрд кВт·сағ дейін, су қойманың пайдалы сыйымдылығы - 6,16 км³ дейін өсті.
Су электр станциясының құрылысы 1976 жылы басталды, бірінші гидроагрегат 1987 жылы 23 желтоқсанда, ал соңғы гидроагрегат 1994 жылы 19 желтоқсанда іске қосылды. Станцияның құрылымы екінші кезеңнің құрылысын қамтамасыз етеді, бұл кезде жер бөгеті мен СЭС ғимаратының биіктігі артады, сонымен қатар генераторлар қайта жаңартылады (статор мен полюстер орамасын ауыстыру). 2020 жыл жағдайы бойынша Шүлбі СЭС екінші кезегін салу мәселесі шешілмеген. Су торабын аяқтау ұзақ уақытты алды, атап айтқанда, кеме өткізетін шлюз 2005 жылдың көктемінде тұрақты іске қосылды, ал СЭС ғимаратының машина залы мен қасбетін әрлеу жұмыстары 2012-2013 жылдары ғана аяқталды. Сонымен бірге станцияны жаңарту қатар жүріп отырды, атап айтқанда, генератор ажыратқыштары ауыстырылды және тарату қондырғысы қазіргі заманғы элегаздық жабдықтарын қолдана отырып қайта жаңартылды. 1997-2017 жылдары СЭС AES компаниясының концессиясында болды, содан кейін ол Қазақстанның Энергетика министрлігіне берілді. Станция өзінің жұмыс істеуі барысында 50 млрд астам кВт·сағ жаңғырмалы электр энергиясын өндірді[4][5].
Шүлбі СЭС төмен оның контрреттеуіші - Бұлақ СЭС салу жоспарлануда, бұл электр жүйесіндегі тәуліктік және апталық жүктеменің әркелкілігін жабу үшін СЭС-тің маневрлік мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Кеңес Одағының су электр станциялары. 1 бөлім — Мәскеу: Типография Института Гидропроект, 1978. — 350 б.
- ↑ Ходакова А.С. Шүлбі СЭС - Қазақстандағы ең ірі су электр станциясы // Гидротехника. — 2020. — № 2. — б. 26—27.
- ↑ Тарих. РГКП «Қазақстан су жолдары». Тексерілді, 11 тамыз 2020.
- ↑ Астана күні қарсаңында «АЭС Шүлбі СЭС» 50 млрд кВт·сағ өндірді. «АЭС Шүлбі ГЭС» ЖШС. Тексерілді, 11 тамыз 2020.
- ↑ Шүлбі СЭС ресми сайты. «АЭС Шүлбі ГЭС» ЖШС. Тексерілді, 11 тамыз 2020.
Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- «Гидропроект» институтының қазақ филиалы Ертіс өзеніндегі Шүлбі СЭС (II кезек). Құрылыстың техникалық-экономикалық негіздемесі. I бөлім. Жалпы ақпарат. I.I бөлім Жалпы түсіндірме жазбасы — Алматы, 1988. — 64 б.
- Кеңес Одағының су электр станциялары. 1 бөлім — Мәскеу: Типография Института Гидропроект, 1978. — 350 б.
- Ходакова А.С. Шүлбі СЭС - Қазақстандағы ең ірі су электр станциясы // Гидротехника. — 2020. — № 2. — б. 26—27.