Эволюцияның негізгі заңдылықтары
Эволюциялық формалар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дивергенция, конвергеция, параллелизм - тірі организмдер топтарының эволюциялық формалары.
Дивергенция[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дивергенция(лат. divergo - кері шегінемін) деп туыс формалардағы белгілердің ажырауын айтады. Ол табиғатта ұдайы жүретін процесс. Бір аймақта қорек қорын біркелкі қабылдайтын ұқсас жануарлар болса, қорек таусылғанда олар қорегі мол басқа орындарға ауысады. Бір аймақта сыртқы ортаға талабы әртүрлі организмдер тіршілік етсе арасында бәсеке аз болады. Себебі әрқайсысы бір-біріне тәуелді емес, өзінің қажетіне лайықты қорегін тауып жейді. Ч.Дарвин табиғатта 1м2 жерде өсімдіктердің 8 тұқымдасқа. 18 туысқа жататын 20 түрін анықтаған. Бастапқы бір популяциядан дивергенция процесіне бірнеше ормалар таралады. Оған мысал ретінде бұғылардың 7 түрін алуға болады. Дивергенция мен жойылу процестері тығыз байланысты болғандықтан аталған түрлердің біразы өсіп-өсіп, артына ұрпақ қалдырып, тіршілігін жалғастырады. Қалғандары тіршілігін сақтай алмай, жойылып кетеді. Дегенмен әртүрлі формалардың арасында бәсекке азырақ болса, басым көпшілігі тіршілігін сақтап қалады. Табиғи сұрыптау нәтижесінде пайда болған түр тармағы жаңа түрге айналады. Мұнда тұқым қуалау белілерінің айырмашылығының әсері күшті болады. Эволюция барысында алғашқы бір түрден бірнеше түрлердің шығуын Ч.Дарвин белгілерінің ажырауы немесе дивергенция деп атады.
Конвергенция[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Конвергенция( лат. conergo - ұқсас болу ) деп организмдердің туыстық жағынан алыс болғанымен мекен ( тіршілік) ортасы бірдей, сыртқы пішінінің бір-біріне ұқсас болуын айтады. Мысалы, дельфиндер сүтқоректілердің класына жатады, соған қарамастан дене пішіні балықтарға ұқсайды. Дене пішіні сүйір, артқы аяқтары жоқ, алдыңғы аяқтары жүзбе қанатқа айналған. Жүзбе қанаттары судың тереңдігіне оң мен солға бұрылу, су бетіне көтерілу және тежеу қызметін атқарады. Арқа жүзбе қанаты жылдам жүзгенде ауыр денесі жан-жағына ауып кетпес үшін қажет болса, құйрық жүзбе қанаты балықтікі сияқты тік емес көлбе орналасқан. Бір-бірімен туыстығы болмаса да, жануарлардың тіршілік ортасына бейімделушілігін көрсетеді. Бұл құбылыс ковергенттік ұқсастыққа жатады. Жануарлар дүниесінен мұндай жағдайларды көптеп кездестіруге болады.
Параллелизм[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Параллелизм( грек. Parallelos – қатар жүру) деп туыстық жағына өте жақын организмдердің ұқсас белгілерінің бір-біріне тәуелсіз дамуына айтады. Мысалы, сүтқоректілер класына жататын есекаяқтылар отрядының сулы ортаға бейімдеушілігі 3 салада дамыды. Мысалы, морждар, құлақты және кәдімгі түлендер сулы ортаға бір бірінен тәуелсіз көшкендіктен суға бейімделу мүшесі - ескегі пайда болды. Жәндіктердің ішінде қоңыздардың алдыңғы жұп қанаттары өзегріп, қатты қанатқа айналғандықтан қанатүсті деп атайды. Қоңыздардың барлығы қатқыл қанаттылар отрядна топтастырылды. Қосмекенділердің белгілері саусақанатты балықтарда дамиды. Сүтқоректілердің көп белгілері аңтісті кесірткелердің топтарында пайда болды және т.б. Осы ұқсастық шығу тегінің бір екендігін дәлелдейді.
Эволюция-қайтымсыз процесс[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кез келген организмнің жаңа ортаға бейімделуі үшін қандай да болсын өзгерген бір мүшесі жойылады. Кейін бұрыңғы тіршілік еткен ортасына қайта ауысқанымен жойылған мүшесі қайтадан қалпына келмейді, басқа бейімделушілікпен алмастырылады. Эволюция қайтымсыз (кері қайталанбайтын) процесс екендігін кезінде Ч.Дарвин: "Тіпті тіршілі еткен ортасы қайтадан дәл бұрынғыдай болып қайталанғанымен жоғалған түр еш уақытта да қайта қалпына келмейді",- деп жазды. Мысалы, дельфин, киттер ешқашан қайтадан балыққа айналмайды. Құрлықта тіршілік еткен жануарлардың сулы ортаға ауысуы аяқтарының ковергентті өзгерісінен- конвергениция мүшелердің тек сыртқы құрылысын өзгертуге қатысады.
Делфиннің, киттің ескектерінің ішкі құрылысында сүтқоректілерге тән 5 саусақты аяқтының негізгі белгілері сақталған. Мутацияның нәтижесінде, популяцияның гендік қоры ылғи жаңарып отыратындықтан еш уақытта өткен ұрпақтың гендік қорын қайталамайды. Әйтеуір бір кезде қарапайым қосмекенділерден бауырымен жорғалаушылар пайда болса, бауырымен жорғалаушылардан қайтадан қосмекенділер шықпайды.
Өсімдіктерден Қырымда өсетін мәңгі жасыл бұташық-кірпікшөпті(иглица) мысалға алайық. Оның сабағында жылтыр қалың "жапырақтары" бар. Шын мәнінде, ол-жапырағын емес түрін өзгерткен бұтақтары. Нағыз жапырағы қабыршақ тәрізді, жаңағы жапыраққа ұқсаған бұтақтарының ортаңғы жүйкесінде орналасады. Ерте көктемде қабыршақтарының қолтығынан майда гүлдер шығып, одан қызыл жидектер дамиды. Кірпішөптер ертеректе құрғақшылыққа бейімделіп, жапырақтары суды көп буландырмас үшін жойылған. Қайтадан ылғалды ортаға ауысқанда жапырақтарының орнына жапырақ пішінді бұтақтар пайда болған. Кез келген организм тобының басынан өткен таризи дамуының ізі де қалмайды. Ал ататегі, тіршілік етен ортаға бейімделуі басқа генетикалық негізде жүзеге асады.
Эволюцияның бірқалыпты еместігі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жүздеген миллион жылдар бойы жер бетінде ешқандай өзгеріссіз тіршілің етіп жатқан организмдер де бар, оған қылышқұйрық, саусаққанатты балықтар, гаттерия жатады. Бұларды екінші сөзбен "тірі қазындылар" дейді. Дегенмен кейбір өсімдіктер мен жануарлар жылдам өзгереді. Мысалы, Филиппин мен Аустралияда 800 мың жыл ішінде тышқандардың бірнеше жаңа туыстары пайда болған. Байкалда 20 млн жылға жетер-жетпес уақыт аралығында 34 жаңа туысқа жататын бүйірлеп жүзгіш шаянның 240 түрі шыққан. Эволюцияның қарқыны астрономиялық уақытпен анықталмайды. Жаңа түрдің шығуы қажетті ұрпақ санымен және бейімдеушілікпен анықталады.
Эволюцияның қарқындылығы бірқалыпты тұрақты жағдайда (мұхиттың тереңдігі, үңгір сулары) тіршілік ететін организмдерде баяу, әлсіз жүреді. Аралдарда жыртқыштар кездеспейтін жерлерде сұрыпталу өте төмен болады. Керісінше сұрыпталудың қарқынды жүретін жерлерінде эволюция да жылдам. Мысалы ХХ ғасырдың 30-жылдарында зиянды жәндіктерге қарсы улы препарат (ДДТ) қолданылған. Біраз жылдан соң улы препаратқа төзімді формалары шығып, жер бетіне тез таралған. ХХ ғасырдың 40-50-жылдарында пенициллин, стрептомицин, грамицидин антибиотиктерін кеңінен қолданудың нәтижесінде бұған да төзімді микроорганизмдер пайда болды.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1. ↑ Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007.