Экономикалық Болжам

Экономикалық болжам – экономиканың келешек кезеңдердегі даму үрдістерін – экономикалық даму қарқынын, экономика құрылымы мен бағаның нарықтық жағдаятын, экономикалық басқару жүйесінің, т.б. өзгеруі үрдістерін алдын ала болжап, көре білу. Экономикалық болжам экономикалық жоспарлаудың белгілі бір уақыт кезеңі бойына жалпы ішкі тепе-теңдік шарттарын алдын ала болжап, көре білуге мүмкіндік беретін негізгі құралдарының бірі болып табылады. Экономикалық болжамның көмегімен бағыттарды айқындап, экономикалық саясаттың нақты шешімдерін дайындауға, сондай-ақ олардың ықтимал нәтижелерін бағалауға болады.

Экономикалық болжам, әдетте, өткен кезеңдердегі есептік деректерге негізделіп құрылады және белгіленген номенклатуралар мен ұлттық шоттарды жүргізу ережелерін сақтай отырып жүзеге асырылады. Болжау – нарықтық стратегияны әзірлеудің, мақсатты бағдарламаларды негіздеудің, шаруашылық шешімдер қабылдаудың негізгі элементі. Нарықтық экономикада болжау негізгі үш атқарымды орындайды, Олар: болашақта шаруашылықты жүргізу нысандарының және қоршаған ортаның өзгеруі үрдістерін болжай білу; қабылданатын шаруашылық шешімдердің (тауарлар шығару мен қызметтер көрсету, бағалы қағаздар шығару, инвестициялық жобаларды қаржыландыру, баға белгілеу, т.б.) ықтимал салдарларын бағалау; қабылданған шешімді, қажет болса, дер кезінде түзету үшін оны орындау нәтижелерін күнделікті болжап отыру. Нарықтық экономикадағы болжамдар жүйесі олардың мынадай түрлерін қамтиды:

1. болжамдардың нысандары бойынша – а)әлеуметтік болжам (демография, қажеттіліктер, тұрмыс деңгейі, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет),
   ә)экономикалық болжам (өндірістің құрылымы мен серпіндері, жағдаят, баға, қаржы, тиімділік, басқарудың дамуы, институттық өзгерістер);
   б)ғылыми-техникалық болжам (ғылымның, өнертабыстық қызметтің, инновациялардың дамуын, техника буындарының, технология ұстындардың ауысуын болжау);
   в)табиғи-экологиялық болжам (табиғи ресурстардың ұдайы қалпына келтірілуінің табиғи және экология үдерістерінің серпінін болжау);
   г)сыртқы экономикалық болжам (әлемдік шаруашылық пен нарықтың, сыртқы экономикалық байланыстардың серпінін көре білу);
2. болжам ауқымы бойынша – ағымдағы, қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді, аса ұзақ мерзімді болжам;
3. болжау субъектілері және аумақтық ауқымы бойынша – жергілікті, аймақтық, ұлттық, салалық, проблемалық, халықаралық, жаһандық болжам;
4. сипаты бойынша – а)жеке (бір көрсеткіш бойынша) және жалпылама (объект параметрлерінің жүйесі бойынша) болжам;
   ә)генетикалық (үрдістерді болжау),
   б)нормативтік немесе телелогиялық болжам (күні бұрын алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу жолдары мен мерзімін көре білу);
   в)бір нұсқалы және көп нұсқалы болжам.

Микродеңгейдегі экономикалық болжам барлық дәуірлерде шаруашылық қызметтің ажырағысыз элементі болды. Елдің экономикасын және әлемдік шаруашылықты қамтитын макроэкономикалық болжау 20 ғасырдан әзірлене бастады. Мысалы, 1920 – 30 ж. КСРО-да экономикалық болжам қарқынды түрде әзірленді. Бірақ батыс елдері 1930 – 40 ж. экономикалық болжамды теріске шығарды. Соған қарамастан соғыстан кейінгі кезеңде дүние жүзінде соның ішінде КСРО-да кеңінен таралды. 1970 – 80-жылдардан бастап ұзақ мерзімді ғылыми-техникалық болжамдар – ғылыми-техникалық үдерістің 15 – 20 жылға арналған кешенді бағдарламасы, көптеген салалық, аймақтық және проблемалық болжамдар жасалды. Егеменді елімізде “Қазақстан – 2030” (1997) стратегия даму бағдарламасы ұзақ мерзімді экономикалық болжамның үлгісі болып табылады.