Экстратропикалық циклон
Экстратропиктік циклон - бұл жыл сайын әр жарты шардың экстратропиктік ендіктерінде пайда болатын циклон. 12 айда олардың саны жүздеген болуы мүмкін. Экстратропиктік циклондардың өлшемдері айтарлықтай маңызды. Жақсы дамыған циклонның диаметрі 2-3 мың км болуы мүмкін. Бұл дегеніміз, ол бір уақытта Ресейдің бірнеше аймағын немесе Канаданың провинцияларын қамтып, осы кең территориядағы ауа райы режимін анықтай алады.
Сипаттамасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Циклон дамыған сайын оның тік таралуы (тік қалыңдығы) өзгереді. Алдымен циклон тек тропосфераның төменгі бөлігінде көрінеді. Циклон өмірінің бірінші кезеңіндегі температураның таралуы әдетте центрге қатысты асимметриялы болады. Циклонның алдыңғы жағында, төменгі ендіктерден ауа ағынымен температура жоғарылайды; артқы жағында, жоғары ендіктерден ауа ағынымен, керісінше, олар төмендетіледі. Сондықтан биіктікке байланысты циклонның изобаралары ашылады: алдыңғы алдыңғы бөліктен жоғары биіктікте қысымның жоғарылау шыңы, ал артқы салқынға төмендетілген қысым депрессиясы анықталады. Биіктікте бұл толқындардың өзгеруі, изобарлардың немесе изогипстің қисаюы барған сайын тегістеледі.
Бірақ кейінгі дамумен циклон жоғары болады, яғни онда және тропосфераның жоғарғы жартысында жабық изобаралар кездеседі. Бұл жағдайда циклондағы ауа температурасы әдетте төмендейді, ал алдыңғы және артқы бөліктер арасындағы температура қарама-қарсылығы азды-көпті тегістеледі: жоғары циклон дегеніміз - бұл тропосфераның салқын аймағы. Циклонның стратосфераға енуі де мүмкін.
Жақсы дамыған циклон үстіндегі тропопауза шұңқыр түрінде төмен қарай иілген; біріншіден, тропопаузаның бұл төмендеуі циклонның артқы (батыс) бөлігінде байқалады, содан кейін циклон бүкіл аймағында салқындаған кезде тропопаузаның төмендеуі бүкіл циклонда байқалады. Бұл жағдайда төменгі стратосфераның циклоннан жоғары температурасы жоғарылайды. Сонымен, жақсы дамыған жоғары циклонда суық тропосфераның үстінде төмен басталған жылы стратосфера байқалады.
Циклон аймағындағы температуралық қарама-қайшылықтар циклонның негізгі температурада (полярлық және арктикалық) әр түрлі температурадағы ауа массалары арасында пайда болып, дамитындығымен түсіндіріледі. Бұл екі масса да циклондық айналымға түседі.
Циклонның одан әрі дамуында жылы ауа тропосфераның жоғарғы бөлігіне, суық ауадан жоғары ығыстырылады және өзі сол жерде радиациялық салқындауға ұшырайды. Циклондағы көлденең температураның таралуы біркелкі болып, циклон әлсірей бастайды.
Қысымы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Циклонның центріндегі қысым (циклон тереңдігі) өзінің дамуының басында орташа деңгейден көп ерекшеленбейді: мысалы, 1000-1010 мб болуы мүмкін. Көптеген циклондар 1000–990 мб аспайды. Салыстырмалы түрде циклонның тереңдігі 970 мб жетеді. Алайда, әсіресе терең циклондарда қысым 960-950 мб дейін төмендейді, ал кейбір жағдайларда 930-940 мб (теңіз деңгейінде) солтүстік жарты шарда минимум 925 мб және оңтүстік жарты шарда 923 мб байқалды. Ең терең циклондар жоғары ендіктерде байқалады. Мысалы, Беринг теңізінің үстінде барлық жағдайлардың үштен бірінде циклондардың қыста тереңдігі 961-ден 980 мб-ге дейін болады.
Циклонның тереңдеуімен бірге ондағы желдің жылдамдығы өседі. Кейде желдер үлкен аудандарда боранның жылдамдығына жетеді. Бұл әсіресе оңтүстік жарты шардағы циклондарда жиі кездеседі. Циклондардағы желдің жеке екпіні 60 м / с жетуі мүмкін, 1957 жылы 12 желтоқсанда Курил аралдарында болған сияқты.
Өмірі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Циклонның өмірі бірнеше күнге созылады. Өзінің тіршілік етуінің бірінші жартысында циклон тереңдейді, екіншісінде ол толады және ақырында мүлдем жоғалады (сөнеді). Кейбір жағдайларда циклонның өмір сүруі ұзаққа созылады, әсіресе егер ол басқа циклондармен бірігіп, бір жалпы терең, экстенсивті және төмен қозғалмалы төмен қысымды аймақты құраса, орталық циклон деп аталады. Солтүстік жарты шарда олар көбінесе Атлант және Тынық мұхиттарының солтүстік бөліктерінде қалыптасады. Осы аймақтардағы климатологиялық карталарда белгілі іс-қимыл орталықтары - Исландия және Алеут депрессиялары атап өтілген.
Төменгі қабаттарды толтырып болғаннан кейін, циклон біраз уақыт биік циклон түрінде тропосфераның жоғарғы қабаттарының суық ауасында сақталуы мүмкін.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Метеорология мен климатология. Ленинград, 1968 ж. Авторы — Хромов С. П.