Эрзя тілі
| Эрзя тілі | |
| Өз атауы: |
эрзянь кель, eŕźań keĺ |
|---|---|
| Аймақтар: | |
| Сөйлеушілер саны: |
46 241 (2020)[1] |
| Күйі: |
жойылып бара жатқан |
| Классификация | |
| Жазуы: | |
| Тіл коды | |
| МЕСТ 7.75–97: |
эрз 835 |
| ISO 639-1: |
— |
| ISO 639-2: |
myv |
| ISO 639-3: |
myv |
| Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика | |
Эрзя тілі (эрзянь кель, eŕźań keĺ, [ˈerʲzʲanʲ ˈkʲelʲ]) — Мордовияда және шекаралас аймақтарда шамамен 300 000 адам сөйлейтін тіл. Эрзя тілі орыс тілінің өзгертілмеген кириллицасын қолданады. Эрзя тілі — мокша және орыс тілдерімен қатар Мордовияның ресми тілі.
Эрзя тілі Орал тілдерінің мордва тармағына жатады. Эрзя тілінде адамдар Мордовиядан басқа тағы Ресейдің Төменгі Новгород, Чувашия, Пенза, Самара, Саратов, Орынбор, Ульяновск, Татарстан мен Башқұртстан аймақтарында, Эстония, Армения мен Қазақстанда сөйлейді.
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Эрзя тілінің жазба әдебиеті XIX ғасырдың соңында қалыптасты. Тілдің жазба нұсқасы 1925 жылы ресмиленді.[2]
XIX ғасырдың соңына қарай эрзя тілі айналасында интеллигенция құрыла бастады.[2] Бұл интеллигенция қатарына эрзя тілі латын әліпбиін құрған Анатолий Рябов пен оқулықтар жазған Василий Горбунов (Пурьгине) жатқан.
Қазіргі жағдайы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Мордовия Республикасы халқы біразының мокша мен эрзя тілдерін айырмай, санақта мордва тілінде сөйлейтінін айтқанынан эрзя тілінде сөйлейтіндер санын анықтау қиын. Ethnologue дерекқоры осындай сандар көрсетеді:[3] әлемде 119 330 адам, Ресейде 36 700 адам (2010 жылғы санаққа сүйеніп тұра).
Федералдық мемлекеттік статистика қызметі дерегінше, Ресейде өзін мордвалар дейтін 843,35 мың адам бар (олардың 49,6 мыңы — мокшалар, 84,4 мыңы — эрзялар).
Эрзя тілі жойылу қаупі бар тілдер,[4] не жойылуға жақын тілдер қатарларында бар.[5]
Фонологиясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дауыссыздар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Төменгі кестеде эрзя тіліндегі дыбыстар және олардың кириллицадағы жазылуы берілген:[6]
| Еріндік | Тіл ұшы | (Жіңішке) альвеоляр |
Тіл арты | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| қатаң | жіңішке | |||||
| Мұрын жолды | [m] м | [n] н | [nʲ] нь | [ŋ] н | ||
| Үзілмелі | қатаң | [p] п | [t] т | [tʲ] ть | [k] к | |
| ұяң | [b] б | [d] д | [dʲ] дь | [ɡ] г | ||
| Аффрикат | [t͡s] ц | [t͡sʲ] ць | [t͡ʃ] ч | |||
| Саңылау | қатаң | ([f] ф) | [s] с | [sʲ] сь | [ʃ] ш | ([x] х) |
| ұяң | [v] в | [z] з | [zʲ] зь | [ʒ] ж | ||
| Діріл | [r] р | [rʲ] рь | ||||
| Аппроксимант | [l] л | [lʲ] ль | [j] й | |||
[f] және [x] дыбыстары орыс тілінен келген кірме сөздерде ғана болады.[6]
Дауыстылар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Эрзя тілінің бесдауысты жүйесі бар.[7]
| Тіл алды | Тіл арты | |
|---|---|---|
| Қысаң | [i] | [u] |
| Жартылай ашық |
[e] | [o] |
| Түсіңкі | [a] | |
Жазуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Эрзя тілінің қазіргі әліпбиі орыс тілінің әліпбиімен бірдей.[6]
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Мысал мәтін
[өңдеу | қайнарын өңдеу]| Эрзя (Кирил)[8] | Эрзя (Латын) | Қазақша[9] |
|---|---|---|
| Весе ломантне чачить олякс ды правасост весе вейкетекс. Сынст улить превест-чарьксчист ды визькстэ чарькодемаст, вейке-вейкень коряс прясь тенст ветяма братонь ёжо марто. | Veśe lomańt́ńe čačit́ oĺaks di pravasost veśe vejket́eks. Sinst uĺit́ pŕevest-čaŕksčist di viźkste čaŕkod́emast, vejke-vejkeń koŕas pŕaś t́eńst vet́ama bratoń jožo marto. | Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс. |
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. Таблица 6. Население по родному языку.. rosstat.gov.ru. Тексерілді, 3 қаңтар 2023. Мұрағат көшірмесі 24 қаңтардың 2020 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b Erzya - Fenno-Ugria (ағыл.). Фин-угор халықтарының дүниежүзілік конгрессі. Тексерілді, 5 мамыр 2025.
- ↑ Ethnologue. Тексерілді, 2 желтоқсан 2007. Мұрағат көшірмесі 25 қыркүйектің 2012 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Google запустил проект по сохранению редких языков (орыс.). Азаттық радиосы. Тексерілді, 8 шілде 2012. Мұрағат көшірмесі 20 қарашаның 2012 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Endangered Languages. Тексерілді, 8 шілде 2012. Мұрағат көшірмесі 3 қыркүйектің 2014 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b c Saarinen, Sirkka Erzya e-learning course. Ludwig-Maximilians-Universität München. Тексерілді, 5 наурыз 2019.
- ↑ Zaicz Gábor Mordva // The Uralic Languages — London: Routledge, 1998. — P. 184–218.
- ↑ Article 1 of the UDHR in Uralic languages.
- ↑ Universal Declaration of Human Rights (Kazakh) (ағыл.). www.learningpartnership.org. Тексерілді, 3 мамыр 2025.