Эстондар
| Эстондар | |
| эст. eestlased | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
1 055 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Эстония |
914 896 (2021) |
 АҚШ |
27 113 |
 Канада |
24 000 |
 Швеция |
25 509 |
 Ресей |
17 875 (2010) |
| Тілдері | |
| Діні | |
Эстондар (эст. eestlased) — Эстонияның жергілікті халқы. Ресей, АҚШ, Латвия, Канада, Украина, Швеция, т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны – 1,1 млн. адам (2006).
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Эстон тілі орал тілдер отбасының фин-угор тілдерінің балтық-фин тармағының оңтүстік тобына кіреді, тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады (агглютинацияның елеулі құбылыстары бар). Эстон тілі – ескі жазба тілі, бұл тілдегі алғашқы жазбалар ХІІІ ғасырға жатады. Эстон тілінің жазуы латын графикасына негізделген. Эстон тілінде үш диалект тобы бар: солтүстік эстон, оңтүстік эстон және солтүстік-шығыс. ХVI ғасырда екі эстон әдеби тілі пайда болды, біреуі солтүстік эстон диалектісі негізінде, екіншісі оңтүстік эстон диалектісі негізінде қалыптасты. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап біртұтас эстон әдеби тілі қалыптаса бастады, оның нормалары ХХ ғасырдың бірінші жартысында қалыптасқан болатын.
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сенушілер негізінен лютерандар, сетулер православиелік.[1]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]18 ғасырға дейін маарахвас аталған эстондардың ата-бабалары шамамен б.з.б. 3-мыңжылдықтың ортасында қазіргі Эстония жеріне қоныстанған. Олар мұнда келгеннен кейін жергілікті балтық-финн және басқа да тайпалармен араласып кетті. Б.з.б. 3-мыңжылдықтың аяғында Балтық маңына Эстондардың арғы ата-бабаларының тағы бір бөлігі келіп қоныстанды. Кейіннен олар да көршілес финн-угор, герман және славян тайпаларымен мәдени-экономикалық, саяси байланысқа түсті. Орта ғасырларда Эстондардың ұлт ретінде қалыптасуы басталды. Орыстың көне жылнамаларында бұлар чудь деп аталынды. Кейінгі орта ғасырларда Ливония, Швеция мен Речь Посполита, Дания сынды мемлекеттердің құрамында болу Эстондардың тұрмысы мен болмысына көп әсерін тигізді. 18 ғ-дың 1-жартысындағы орыс-швед соғысынан (Солтүстік соғыс) кейін Эстондар Ресейдің қол астына өтті. 19 ғасырда оңтүстік және солтүстік диалектілердің негізінде біртұтас эстон тілі қалыптасты.
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Эстондар негізінен егіншілікпен айналысып (қара бидай, арпа, зығыр, бұршақ дақылдары), 11 ғасырда-ақ егістік өңдеудің үш танаптық жүйесін игерді және мал шаруашылығымен (сүтті ірі қара, шошқа, қой) айналысты, жағалауда өмір сүретіндері теңіз кәсібімен шұғылданды. Эстондар арасында мал шаруашылығы бұрын тек көмекші мәнге ие болса, қазір оның рөлі айтарлықтай өсті. Ірі қараның жергілікті тұқымыдары өсірілуде. Теңіз жағалауында балық аулау үлкен өнеркәсіптік сипатқа ие. Өнеркәсіп, негізінен тоқыма және машина жасау дамыды.[2]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ең көне ауылдық елді мекендер — шоғырланған және қатарлы орналасқан ауылдар, оңтүстігінде бір аулалы және шашыраңқы елді мекендер. Негізгі дәстүрлі тұрғын үй — тұрғын үй рига (рехетуба) — биік сабан төбесі бар бөренеден жасалған үш бөлмелі ғимарат. Іргелес бөлмелер — салқын қойма-камора (камбер) және гумно (рехеалуне).
Кешеннің басқа ғимараттары — сарай (айт), қора (лаут), жазғы ас үй (кода), монша (саун). ХІХ ғасырдың аяғында ауқатты шаруалар үйінде бөлмелер саны артып, оларда жатын бөлмелері орналасып, мұржасы бар пештер пайда болды. Кейде тұрғын үйлер бөлек салынып, шаруашылық мақсатта қора ғана қалды. ХХ ғасырда коттедждер сияқты үйлер таралды.[3]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
XIX ғасырдың ортасындағы әйелдердің дәстүрлі киімі туника тәрізді көйлек (сярк, хаме), жолақты белдемше (сеэлик), тоқылған белбеу, кофта (кампсун) немесе жеңсіз киім (лийстик) киген. Күйеуге шыққан әйелдер мейрам күндері алжапқыш, түрлі түсті жіппен сәнделген жабын (сыба) киіп жүрген.
Солтүстікте жеңі қысқа жейде (кяйсед) кең таралған. Тұрмысқа шыққан әйелдер алжапқыш, орамал бас киім (линик), кейінірек - зығыр қалпақ (тану), солтүстік пен батыста - бас киім (поттмютс, кабимютс) киген. Қыздардың бас киімі қатты негіздегі тәж (пярг) немесе таспа болды. Зығыр (ылалиник, каал) немесе жүн жамылғы (сыба) тән болды. Мерекелік киім сәнді моншақтармен безендірілді - конустық (сыльг) және жалпақ (преэс), монеталармен және моншақтармен алқалариен. Сетулерде кеуде әшекейлері көп болды. Сету әйелдер киімі ресейлік элементтермен ерекшеленді — ұзын жеңді жейде (кейінірек - кең жеңі бар Новгород түрі деп аталды) және жабық қиғаш сарафан (рююд, сукман).
Дәстүрлі бас киімдері: қыздардікі – лента, әйелдердікі – чепцы, т.б. Ерлер киіз қалпақ, қыста құлақшын киеді. Әйелдердің де, ерлердің де сыртқы киімі кафтан, қыста тон, қолғап болған. Аяқтарына етік, тері постол, лапти киген.[4]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ең танымал ингредиенттер — шошқа еті, жарма, картоп, қара нан, джем және саңырауқұлақтар. Эстондықтар сорпаны, желе етін, картоп көмбешін және сұлы киселін жақсы көреді. Ең көп таралған десерттер - сүзбе ірімшік пен сүт шоколады. Олар әлі күнге дейін нанның көптеген түрлерін, ботқа, т.б. тағамдар, көкөністен түрлі тағамдарды даярлайды.
Елде сүт өнеркәсібі белсенді дамып келеді. Бал, көкнәр тұқымы және джем қосылған эстон балмұздақтары мен ірімшіктері кеңінен тұтынылады. Теңіз өнімдерін ұнататындар асшаян сорпаларын бағалайды. Сондай-ақ эстондар аздап тұздалған балықтан тағамдар дайындағанды ұнатады. Ет тағамдарына жидек соустарын қосады.
Мерекелерде таза қара бидай немесе бидай наны (сепик) пісірілді, шұжықтар дайындалды (оңтүстігінде — қансоқта, солтүстігінде — "ақ", жарма толтырылған), желе (сюльт, яхелиха). Оңтүстікке сүзбе ірімшігі (сыр) тән.[5]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Эстон фольклорында руникалық әндер, аңыздар, ертегілер, мақал-мәтелдер бар. Соның негізінде XIX ғасырдың ортасында Ф.В.Крейцвальд «Калевипоэг» эпикалық поэмасын жазды. Одан да ертерек, XVIII ғасырда Ф.Мениус алғаш рет эстон халық әуендерін жариялады.
Ескі музыкалық аспаптар – каннель (гусли түрі), керней, сопель, сыбызғы, волынка, XVIII ғасырда скрипка, кейінірек - баян, балалайка кең тарады. XIX ғасырда үрмелі аспаптар оркестрлері құрыла бастады, хор өнері дамыды. 1869 жылы бірінші жалпы эстондық ән фестивалі өтті. Ән шығармашылығы бай. Эстония халық әндерінің 300 мыңнан астам түрлері жазылған: олардың көпшілігі мазмұны жағынан лирикалық, отбасылық өмірге қатысты, махаббат туралы, еңбек туралы әңгімелейді, дөңгелек билер, бесік жырлары және т.б. бар. Ежелгі билер жаппай және жұптық болды, көбінесе шеңберде орындалды. «Ямая-Лабаялг» биі кеңінен таралды.[6]
Қазақстандағы эстондар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақстандағы эстон диаспорасы санының жалпы динамикасы:
- 4 083 (1970 ж.),
- 3 505 (1979 ж.),
- 3 331 (1989 ж.),
- 1 819 (1999 ж.) адам, негізінен Қарағанды, Ақмола, Шығыс Қазақстан облыстарында және басқа да облыстарда тұрады.[7]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Брук С.И. Эстондар. Тексерілді, 20 маусым 2025.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 657-660. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Эстондар. Тексерілді, 20 маусым 2025.
- ↑ Әлем халықтары/Эстондар. Тексерілді, 21 маусым 2025.
- ↑ Эстондықтар (эстиялықтар) ұстамды және мейірімді. Тексерілді, 21 маусым 2025.
- ↑ Эстондар. Тексерілді, 21 маусым 2025.
- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 208-бет.
