Ғалий Әділбекұлы Әділбеков

Сыртқы медиафайлдар
	War mass grave Galiy Adilbekovich Adilbekov Guards unit lieutenant colonel
	Mass grave in the village of Lukovitsa, Kanevsky district
	Mass grave in the village of Lukovitsa, Kanevsky district

Сыртқы медиафайлдар
	Алматы қаласының Әскери-тарихи мұражайы Ғалий Әділбекұлы
	Ғалий Әділбекұлы Әділбеков
	Алматы қаласының Әскери-тарихи мұражайы Ғ.Ә. Әділбеков

	Ғалий Әділбекұлы Әділбеков
	; Гвардии подполковник Адильбеков Г.А. - командир отдельного гвардейского 47-го танкового полка прорыва
Лақап аты	Шаң тимес
Туған күні	1 қаңтар 1908
Туған жері	Семей губерниясы, Белағаш болысының Қызылқұм ауылы
Қайтыс болған күні	21 қазан 1943 (35 жас)
Қайтыс болған жері	Киев облысы Переяславский (Каневский) ауданы, КСРО
Мемлекет	КСРО
Әскер түрі	Танк әскері
Атағы	гвардия подполковнигі
Әскери бөлімі	51 танк дивизиясы,; 110 танк дивизиясы,; 141 танк бригадасы,; 121 танк бригадасы
Басқарды	47 жеке танк бригадасы, ; 47 гвардиялық танк полкі
Шайқасы	Ұлы Отан Соғысы: ; Витебск шайқасы, ; Смоленск шайқасы (1941), ; Рославль-Новозыбков операциясы, ; Орёл-Брянск операциясы, ; Мәскеу шайқасы, ; Сталинград шайқасы, ; Днепр шайқасы, ; Сумы-Прилуки шабуыл операциясы
	Ғалий Әділбекұлы Әділбеков Ортаққорда

Ғалий Әділбекұлы Әділбеков^[1] (1 қантар 1908 жыл – 21 қазан 1943 жыл) — кеңестік әскери қолбасшы^[2], Ұлы Отан соғысына қатысқан танк әскерінің офицері, танкпен ұрыс жүргізудің шебері, қазақ, гвардия подполковнигі. «Сталинградты қорғағаны үшін» медалімен (1943), екі рет Қызыл Ту орденімен (1942, 1943) марапатталған. Киевті азат ету кезінде шайқаста қаза тапты.

Өмірбаяны[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1908 жылы 1 қаңтарда Семей губерниясы, Белағаш болысындағы Қызылқұм ауылында туған. Ұлты бойынша Қазақ. Орта жүздің Арғын тайпасының Тобықты руынан.

1917 жылдан кейін Ғалия Әділбекұлының әкесі Семейдегі пристаньда жүк тиеуші, анасы үй шаруасындағы әйел болған. Олар Семей қаласы, Болотная көшесі, 76-үйде тұрған. Анасы 1921 жылы қайтыс болады. Әкесі жарақат алғаннан кейін мүгедек болып қалады, жаңа жұмысты Ақтөбе ауылында табады.

Ғалий Әділбекұлы Қызыл Армия қатарына қосылғанға дейін Семей сабын зауытында жұмысшы (1922 ж. наурыз-қараша), панасыз бала (1922 ж. қараша-желтоқсан), №3 балалар үйінің тәрбиеленушісі болды (1923 ж. қаңтар-қыркүйек). 1923-1925 жылдары Орынбордағы 3 сыныптық өлкелік қазақ жасөспірімдер мектебінде оқып шығады.

Соғысқа дейінгі қызмет[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қызмет барысында атты әскер және оқу танк взводын, оқу-жаттығу және жеке танк ротасын, танк батальонын басқарды.

Ғалий Әділбекұлы 1925 жылы Қызыл Армия қатарына өз еркімен аттанды. Көп ұзамай ол әскери училищеге оқуға жіберілді (Түркістан майданы). 1928 жылы ол бірінші шығарылыммен Ташкенттегі В.И.Ленин атындағы Біріккен Орта Азия әскери мектебін сәтті бітіреді де, 43 атты әскер полкінің құрамына алынады (Орта Азия әскери округі).

1928-1933 жж. осы полктегі взвод командирі болады. 1930 жылы Түрікмен КСР аумағындағы Қарақұмда шайқастарға қатысқан, басынан жарақат алады және оң қолы сынады. Емделіп шыққаннан кейін қызметке қайта оралады, 1931 жылы Ленинградтың Жоғары офицерлік броньды танк мектебінде қайта даярлаудан өтеді.

Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін ол Мәскеудегі И.В.Сталин атындағы Броньды танк әскерлері академиясында оқыды, танк ротасын басқарды. Ғ.Ә. Әділбеков осы академияны бітірген жалғыз қазақ еді.^[3]

Ұлы Отан соғысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1941[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ұлы Отан соғысының басынан бастап белсенді армияның құрамында болды, 102 танк полкіндегі танк батальонының командирі ретінде қызметін бастады. Бұл полк соғысқа дейін 51 танк дивизиясының құрамында болды (соғыстың алғашқы айларында 110 танк дивизиясы болып қайта құрылады) және Курск облысының Дмитриевский ауданында орналасқан еді.

Шілденің басында полк Псков облысына кіреді, 9 шілдеде Витебск үшін шайқасқа тартылады. Шілденің аяғында бүкіл дивизиямен Смоленскіге жол ашу және қоршалған әскерлерді босату мақсатымен немістің 7 танк дивизиясына қарсы ұрыстарға қатысады. Күздің келуімен 110 танк дивизиясы 141 және 142 танк бригадалары болып екіге бөлінеді, Ғ.Ә. Әділбеков 141 танк бригадасында ауыр және орташа танктердің 1 танк батальонын басқарды.

Соғыстың басында-ақ оның есімі КСРО-ң екі орталық газетінде аталған болатын – 5 қыркүйекте «Вечерняя Москва»^[4] және 13 қыркүйекте «Известия»^[5] газеттерінде мақалалар жарияланды.

Витебск, Трубчевск түбіндегі шайқастарда ол асқан ерлікпен соғысады (келесі жылы осы ерлігі үшін ол алғашқы марапатын алады). 31 тамыз бен 8 қыркүйек аралығында Трубчевскіден батысқа қарай 18 шақырым жерде Гудерианның 47-ші корпусының басым болған күштері (300-ден астам танк) және Кеңестердің 141-ші танк бригадасы мен 108-ші танк дивизиясы (200-ге жуық танк) арасында шайқас орын алды. Нәтижесінде Гудерианның әр бес танкінің төртеуі қиратылды, 16 елді мекен босатылды.

Бірақ қарсы шабуылдың нәтижесінде Ғ.Ә. Әділбековтің танк батальоны қоршауға алынды. Сонда да ол жауынгерлік тапсырманы орындауды жалғастырды. Саны айтарлықтай асып түскен жаудың танк колоннасын талқандаған батальон жаудың тылын ойрандап, қоршаудан шайқаспен шыққан.^[6] Неміс шабуылдарын тежеу барысында Ғ.Ә. Әділбеков қызмет еткен 141-ші танк бригадасы әбден қансырап, оның қалдықтары 121-ші танк бригадасына қосылды.

1941 жылдың қазан айының аяғынан 1942 жылдың ақпанына дейін майор Ғ.Ә. Әділбеков Оңтүстік-Батыс майданының 121 танк бригадасындағы 121 танк полкінің командирі болды, күзде қолбасшылық тарапынан Замкомбриг лауазымына ұсынылған еді. Қазан айында бригада генерал Ермаковтың оперативті әскерлер тобының құрамында болып, жаудың 2-ші танк армиясының шабуылдарын тежеп тұрды.^[7]

1942[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1942 жылдың 27 наурызынан бастап майор Ғалий Әділбекұлы Әділбеков - 121 жеке танк бригадасы командирінің орынбасары. Оның қарулас жолдасы Якубовский И.И. (болашақта Маршал, екі мәрте Кеңес Одағының Батыры, Варшава Шартына қатысушы мемлекеттердің Біріккен Қарулы Күштерінің бас қолбасшысы) өзінің естелігінде былай деп жазды:

«Ол кездегі армияда корпустың басында генерал-майорлар М.И.Зинкович пен Ф.Н.Рудкин сияқты тәжірибелі командирлер болды. Бригада, полк, батальон командирлерінің де жауынгерлік тәжірибесі мол еді... Мен осы жерде осы командирлердің бірі туралы айтқым келеді. Әділбеков подполковник Ғ.Ә., ұлты қазақ. Біз Ғалий Әділбекұлын 1942 жылдың қаңтарынан бері 121 танк бригадасының қатарында бірге қызмет етіп, соғысу сәтінен бастап білдік. Оның керемет моральдық және жауынгерлік қасиеттері болды: ұйымдастырушылық қабілеті, ерік-жігері, фашистерге қарсы күресте қорқынышты білмеді. Сонымен қатар, ол барлық сарбаздар мен офицерлерді жеңген ең қарапайым адам болды. Әскерде ол, бұрынғы панасыз, балалар үйінің баласы, 1925 жылы ерікті ретінде келген. Әскери училищені бітіргеннен кейін Қарақұм құмында қарақшылармен шайқастарға қатысқан. Ол жараланып, қызметке оралды. Ұлы Отан соғысын танк батальонының командирі болып бастады. 1942 жылы ақпанда Қызыл Ту орденімен марапатталды. Ол басқарған батальон жаудың жиырмадан астам танкі мен броньды машиналарын, он танкке қарсы зеңбіректерін және бірнеше ротасын жойды. Офицер шайқаста байсалдылығын жоғалтқан емес, қол астындағылардың жеңіске деген сенімін қалай ояту керектігін білді, оларды ерлік пен жоғары жауынгерлік рухтың жеке үлгісімен толқытты».

Мұнда Иван Игнатьевич 1941 жылдың шілде-қыркүйек-қазан айларындағы Витебск түбіндегі, Брянск майданындағы Трубчевскийдегі шайқастар туралы айтты.

1942 жылдың мамыр-тамыз айларында Ғалий Әділбекұлы Мәскеуде командалық құрамның академиялық біліктілігін арттыру курстарында оқыды, содан кейін 47 танк бригадасын (II ф.) құрумен айналысты.

Соғысты капитан шенінде бастап, 1942 жылдың жазында ол подполковник болды.^[8]

1942 жылдың 19 қыркүйегінен 21 қазанына дейін подполковник Әділбеков - 47 жеке танк бригадасының (II ф.) командирі^[9]^[2]^[8]. Ол Екінші дүниежүзілік соғыста Орта Азияның барлық халықтарынан жеке танк бригадасын басқарған жалғыз қазақ болды. Командалық сипаттамадан:

«Бригаданың майданға аттануы кезінде Ғ.Әділбековтың танктері Морозовский стансасы ауданында күтпеген жерден жаумен соқтығысты, бірақ топтасып, оған айтарлықтай зиян келтірді...»^[10]

Бұл эпизод Сталинград шайқасы кезеңіне жатады. Осы ұрыстарда Ғалий Әділбекұлы қайтадан жараланып, отқа оранған танк ішінен шығып, аман қалады. «Сталинградты қорғағаны үшін» медалімен марапатталған. Бригада командирі Әділбеков ауыр жарақат алғаннан кейін бірден 47-ші бригада таратылып, 139-шы танк полкіне айналды.

1943[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1942 жылдың қазан айының аяғынан 1943 жылдың 21 қазанына дейін ол 47 жеке гвардиялық бұзып өту танк полкінің командирі болды. Кеңес Одағының Батыры (1943), танк әскерінің генерал-майоры, 9-механикаландырылған корпустың қолбасшысы К.А.Малыгин былай деп еске алды:

«Подполковник Ғ.Ә.Әділбековтің 47-гвардиялық танк полкі бірден үздік атанды…»^[11]

Сумы-Прилуки майдандық шабуыл операциясының дамуымен 1943 жылдың 21 қыркүйегінде Ғалий Әділбекұлының 47 жеке гвардиялық танк полкі (генерал-лейтенант П.С.Рыбалконың 3 гвардиялық танк армиясының озық бөлімшелерінің құрамында) Днепрге дейін жарып өтті. 23 қыркүйектен бастап Кеңес әскерлері Букрин плацдармын ұстап тұру және кеңейту үшін кескілескен шайқастарды жүргізді. Букрин плацдармы үшін шайқастар тарихқа осындай қанды операциялардың бірі ретінде енді. Днепрдің оң жағалауындағы басып алынған жер учаскесінде күшейе түскен ұрыстар басталды. 1943 жылы қазанда Букрин плацдармынан кеңес әскерлері Киевті азат ету үшін екі рет шабуылға шықты, бірақ нәтиже болмады. 1943 жылдың 21 қазанында Букрин плацдармында Днепрді кесіп өту және Киевті азат ету кезінде гвардия подполковнигі Ғ.Ә. Әділбеков Украинадағы Луковицы қыстағы маңында танк шайқасында қаза тапты. Ол қайтыс болған кезде Гвардиялық подполковник – жеке гвардиялық танк полкінің командирі шеніндегі Орталық Азия халықтарының жалғыз өкілі болды.^[3]

Отбасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Жұбайы – Әділбекова Меңжиан Ілиясқызы (туған кездегі есімі Валиева, 9 жастан жетім) 1912 жылы туған (Алтай өлкесі, Славгород ауданы, Назаровка ауылы)
Ұлы – Әлім Ғалиұлы Әділбеков 1938 жылы Түменде туған, Қырғыз ССР Ауыл шаруашылығы министрлігінің басқармасының меңгерушісі, Қырғыз КСР Мемлекеттік еңбек комитетінің алқа мүшесі, Қазақ КСР Мемлекеттік жоспарлау комитетінің Еңбекті ғылыми ұйымдастыру республикалық салааралық орталығының директоры, Қазақстан Республикасы Еңбек министрінің бірінші орынбасарының кеңесшісі.
Қызы – Әділбекова Роза Ғалиқызы 1929 жылы туған, Орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі.
Асырап алған қызы – Ахмадиева Фарида Шәкірқызы 1924 жылы туған, Еңбек мұғалімі.

Марапаттары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

«Сталинградты қорғағаны үшін» медалі (1943 ж. шілде)
Қызыл Ту ордені (13.02.1942 ж.)^[12]
Қызыл Ту ордені (қайтыс болғаннан кейін 1943 ж.)
Есімі қашалған сағат (1943 ж. қыркүйек)

Тарихи мұра[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мұражай - Украина[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Гвардия подполковнигі Ғ.Ә.Әділбеков Украинаның Киев облысы, Переяславский ауданы, Луковицы селосындағы жаппай зиратқа жерленді. Мектепте Әскери даңқ мұражайы құрылды, онда командир Ғ.Ә.Әділбековке қатысты жәдігерлер сақталады.

Мұражай - Алматы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Алматыдағы округтік офицерлер үйінде аты аңызға айналған дивизия командирінің қызы Валентина Панфилова құрған мұражайда Ғ.Ә. Әділбековке арналған жеке стенд бар.

Ғ.Ә. Әділбеков талай шайқастарда ерекше көзге түсіп, танктік ұрыстың нағыз шебері екенін дәлелдеді, бірақ оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілмеді. Қазақстанда, Ресейде, Беларусьте, Украинада бірде-бір көше мен мектепке оның есімі берілген жоқ. Оның есімі мектеп оқулықтарында да, қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысына қатысқаны туралы кітаптарда да жоқ.^[1]

Қызықты деректер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ғ.Ә. Әділбеков Сталин атындағы Қарулы Күштер Әскери академиясын бітірген жалғыз қазақ болды.

Г.Ә.Әділбеков – қайтыс болған кезде гвардия подполковнигі – жеке гвардиялық танк полкінің командирі шеніндегі Орталық Азия халықтарының жалғыз өкілі.

Командирдің жауынгерлік жұмысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

121-ші танк бригадасының командирлері, сол жақта бригада командирінің орынбасары, майор Ғ.А.Әділбеков. 1942 жылдың көктемі
121-ші танк бригадасы командирінің орынбасары Ғалий Әділбекұлы Әділбеков - оң жақтан екінші
121-ші бригада бригада командирінің орынбасары. Подполковник Г.Ә.Әділбеков танк офицерлерімен, сол жақтан екінші, 1942 ж.
Гвардия подполковнигі Г.А.Әділбеков, 47-ші жеке танк бригадасының командирі, қайтыс болғанға дейінгі соңғы сурет, 1943 ж.

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

↑ ^a ^b «Алаш айнасы» (№193), бет 4, 31.10.2009 жыл «Гвардиялық танк полкінің қолбасшысы Ғали Әділбеков» // «Халық Батырын» іздейміз / Тілеу КӨЛБАЕВ, тарихғылымының докторы, профессор, ҚР Гӯманитарлық ғылымдар академиясының академигі, ҚР.
↑ ^a ^b Денис Соловьев Командиры механизированных, мотоброневых, мотострелковых, танковых бригад Красной Армии 1935-1945 гг. // Анықтамалар, Әскери / Арнайы қызметтер / Адильбеков Г.А. советский военачальник — 2021. — ISBN 978-5-532-95528-8.
↑ ^a ^b Форум Поисковых Движений. Мурылев о Гвардии подполковнике Адильбекове Г.А.
↑ «Вечерняя Москва» (№210), страница 2, от 5.09.1941 г. «ТАНКИСТЫ» / ГЕРОИ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОИНЫ / капитан Адильбеков.
↑ «Известия» № 217 (7593) от 13.09.1941 г. «Танковая атака» / Действующая армия, 12 сентября. (От спец. корр. «Известий») / капитан Адильбеков.
↑ Адильбеков Галий Адильбекович :: Наградной лист МАРАПАТТАУ ПАРАҒЫ.
↑ Героико-патриотический форум: Командиры танковых полков АДИЛЬБЕКОВ Галий Адильбекович
↑ ^a ^b Адильбеков Г. А. :: Учетно-послужная картотека / Присвоенное военное звание.
↑ 47 жеке танк бригадасының (II ф.) Командирі
↑ Маршал Якубовскийдің хаты
↑ Малыгин К. А. «В центре боевого порядка». — М.: Воениздат, 1986 —76 с.
↑ Адильбеков Галей Адильбекович 1908 г.р. // ОБД «Подвиг народа»

Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Энциклопедиялар мен анықтамалықтар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

К.А. Калашников, В.И. Феськов, В.И. Голиков «Красная Армия в победах и поражениях 1941-1945 гг.» // Әскери тарих — Томск: Издательство Томского Университета, 2003. — P. 246. — 619 p. — ISBN 5-7511-1624-0.
Денис Юрьевич Соловьев «Командиры механизированных, мотоброневых, мотострелковых, танковых бригад Красной Армии 1935-1945 гг.» // Анықтамалар, Әскери / Арнайы қызметтер — 2021 Т. 1. — ISBN 978-5-532-95528-8.
Виктор Рассохин, Сергей Рассохин «Танки в крови» // — Орёл: «Картуш», 2020. — 272. — 608 p. — ISBN 978-5-9708-0848-1.

Бейне[өңдеу | қайнарын өңдеу]

[alashainasy-1] «Алаш айнасы» (№193), бет 4, 31.10.2009 жыл «Гвардиялық танк полкінің қолбасшысы Ғали Әділбеков» // «Халық Батырын» іздейміз / Тілеу КӨЛБАЕВ, тарихғылымының докторы, профессор, ҚР Гӯманитарлық ғылымдар академиясының академигі, ҚР.

[soloviev-2] Денис Соловьев Командиры механизированных, мотоброневых, мотострелковых, танковых бригад Красной Армии 1935-1945 гг. // Анықтамалар, Әскери / Арнайы қызметтер / Адильбеков Г.А. советский военачальник — 2021. — ISBN 978-5-532-95528-8.

[ФПД-3] Форум Поисковых Движений. Мурылев о Гвардии подполковнике Адильбекове Г.А.

[4] «Вечерняя Москва» (№210), страница 2, от 5.09.1941 г. «ТАНКИСТЫ» / ГЕРОИ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОИНЫ / капитан Адильбеков.

[5] «Известия» № 217 (7593) от 13.09.1941 г. «Танковая атака» / Действующая армия, 12 сентября. (От спец. корр. «Известий») / капитан Адильбеков.

[6] Адильбеков Галий Адильбекович :: Наградной лист МАРАПАТТАУ ПАРАҒЫ.

[7] Героико-патриотический форум: Командиры танковых полков АДИЛЬБЕКОВ Галий Адильбекович

[kartoteka-8] Адильбеков Г. А. :: Учетно-послужная картотека / Присвоенное военное звание.

[9] 47 жеке танк бригадасының (II ф.) Командирі

[10] Маршал Якубовскийдің хаты

[11] Малыгин К. А. «В центре боевого порядка». — М.: Воениздат, 1986 —76 с.

[12] Адильбеков Галей Адильбекович 1908 г.р. // ОБД «Подвиг народа»

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Ғалий Әділбекұлы Әділбеков

Мазмұны

Өмірбаяны[өңдеу | қайнарын өңдеу]