Ғағауыздар тарихы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Ғағауыз халқы 1994 жылы өз мемлекеттілігін Молдова Республикасы құрамындағы Ғағауызстан Автономиялық аумақтық бірлігі түрінде алды. Бірақ осы күнге дейін ғағауыздар ұзақ тарихи жолдан өтті.

Ғағауыз халқының этногенезі туралы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мамандар, тарихшылар, этнографтар, филологтар ғағауыздарды түркі әлемінің бірегей халықтарының бірі деп санайды. Ғағауыздар Алтай халықтарының отбасына, тілі бойынша түркі тілдерінің оңтүстік-батыс таралу аймағының оғыз-болғар тобына жатады. Оғыздардың басқа тайпалармен - печенегтермен, половецтермен, құмандармен этникалық араласуы бүгінгі ғағауыздардың тікелей ата-бабаларын берді. Кишиневтегі И.Крянгэ атындағы педагогикалық институттың профессоры Д.Тодорогло ғағауыз халқының этногенезі саласында жаңа теория шығарды. Бұл теория бойынша ғағауыздар тек оғыздардан, атап айтқанда олардың Хағоғыз тармағынан тарайды. Фонетикалық өзгерістер арқылы: хағоғыз ? ғағағыз ? ғағауыздың қазіргі атауы пайда болды. Хағоғыз «нағыз оғыз» дегенді білдіреді, яғни исламды қабылдаған кезде ескі пұтқа табынушылық сенімінде қалып, кейіннен христиан дініне өткендер.[1]

Ғағауыз халқының шығуы туралы жорамалдар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ғағауыз халқының шығу құпиясы бүкіл әлемдегі зерттеушілерді күні бүгінге дейін қызықтырып келеді. Бүгінгі күнге дейін жиырмадан астам жорамал бар. Ең танымал болып келесілер табылады:

  1. Ғағауздар - түркі тілін ежелгі дәуірде көшпелі тайпалардан бойына сіңіріп алған және христиандықты қабылдап алуы нәтижесінде ерекшеленген Балқанның байырғы халқы.
  2. Ғағауздар VII ғасырда Балқанға Еділден қоныс аударған түрік тілдес болғарлардан тараған және үш ғасырдан кейін христиан дінін қабылдаған.
  3. Болғарлардың түріктенуі нәтижесінде халық ерекше көзге түсті.
  4. Халық өз тарихын 13 ғасырдан бастайды, ол кезде Селжұқ түріктері Добруджада қоныстанып, половецтермен бірге Оғыз мемлекетінің негізін қалады.
  5. Ғағауздар - XI ғасырға дейін Моңғолия мен Орта Азия далаларында өмір сүрген ежелгі түркі тілдес халықтардың, мүмкін Оғыздардың ұрпақтары. [2]

Бұлғар тарихшысы Г.Димитров ХХ ғасырдың басында ғағауыздардың пайда болуы туралы 19 түрлі гипотезаны есептеді. Ғағауыз этнографиясының танымал зерттеушісі М.Губогло одан да көп нұсқаға ие болды – 21.

19 ғасырдағы орыс және болғар әдебиеттерінде ғағауыздар түрік тілінде сөйлейтін бұлғарлар деп саналды. Орыс түркологиясында ғағауыздардың христиан дінін қабылдаған оңтүстік орыс даласындағы түрік тілдес көшпелілерден - бұлғарлардан, печенегтерден, половецтерден, оғыздардан және түріктердан шыққандығы туралы гипотеза басым.

Түркияда ғағауыздар 13 ғасырда Кіші Азиядан Балқанға қоныс аударған Селжұқ түріктерінен шыққан деп есептеледі. Бұлғарлар ғағауыз халқы түрік бұлғарларынан, гректер - гректерден шыққан деп мәлімдейді. Қалай болғанда да, ғағауыздардың шығу тегі туралы мәселе жеткілікті түрде зерттелмеген.

Қалыптасу тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сарапшылардың пікірінше, халықтың тарихы біздің эрамыздың бірінші мыңжылдығының екінші жартысында Арал мен Каспий теңіздері аралығындағы далаларды мекендеген көшпелі тайпалардан басталып, Хазар қағанатына бағынған.

Ғағауыздар конгресі

965 жылы князь Святослав хазарларды жеңген кезде печенегтер, оғыздар мен құмандар батысқа қарай жылжыды.

XI ғасырда жазбаша византиялық дереккөздерде Дунай арқылы өтіп, Македония, Паристрион, Грекия және Болгарияда қоныстанған оғыз тайпалары туралы айтылады. Осы кезден бастап оғыздар отырықшы өмір салтын жүргізіп, православиелік христиан дінін қабылдаған.

Ғағауыздар Орталық Азияны тастап, Қара және Каспий теңіздерінің солтүстігінде, Еділ мен Дунай арасында қоныстанды, кейіннен Каварна аймағында мемлекеттік құрылым құрды. XIII ғасырда «Добруджа княздігі» немесе «Узи Эйелет» - ғағауыз халқының алғашқы мемлекеті ретінде белгілі мемлекет болды. Мемлекет екі ғасырдан астам уақытқа созылды және XV ғасырда Осман басқыншыларының соққысына ұшырады.

XVIII ғасырдың ортасында олар Дунай арқылы Ресейге қоныс аудара бастады және патша өкіметінен Бессарабияның игерілмеген даласын дамыту үшін барлық экономикалық және құқықтық жеңілдіктер алды. Ғағауыз халқының орталық Буджакка қоныс аударуы шамамен 100 жылға созылды (1769 жылдан 1854 жылға дейін)

1906 жылы ғағауыздар өзін-өзі жариялаған Комрат республикасын құрды, ол бес күн тәуелсіз болды.

1918-1940 жылдары Бессарабия Румыния құрамында болды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ғағауыз жерлері КСРО-ның Молдава Кеңестік Социалистік Республикасының құрамына енді.

1988 жылы ғағауыз белсенділері «Ғағауыз Халкы» қозғалысын құрды және Молдовода астанасы Комрат қаласы қылып Ғағауыз автономиясын құруға шешім қабылдады. 1990 жылы тамызда Комрат қаласында Ғағауыз Республикасының құрылғаны туралы жариялады, бірақ Молдова үкіметі бұл декларацияның күшін жойды. Бұл ғағауыздықтарды Кишинев билігіне белсенді қарсы тұруға итермеледі. Нәтижесінде 1994 жылы Молдова Республикасының Парламенті Ғағаузияның (Гагауз Йери) ерекше құқықтық мәртебесі туралы заң қабылдады. Оның құрамына 3 қала мен 27 ауыл кірді.[3]

Бұжақтағы археологиялық ескерткіштері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Бұжақ даласының аумағында археологтар X ғасырдағы ортағасырлық көшпенділердің қабірлерін тапты. Украинаның Одесса облысы Арциз ауданының Холмское ауылынан алыс емес жерде уза (оғыздар) қабірі табылды. XI ғасырдың басындағы печенег жауынгерінің қабірін археологтар Молдова Республикасының Кагул ауданы Зернешті ауылының жанында тапты.[4]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. https://dmitri-mitioglo.livejournal.com/1674.html История Гагаузов
  2. https://travelask.ru/articles/gagauzy-tainstvennyy-narod-pochitayuschiy-volka Гагаузы — таинственный народ, почитающий волка
  3. https://nazaccent.ru/nations/gagauzi/ ГАГАУЗЫ
  4. http://gbm.md/index.php/kratkaya-istoriya-gagauzov ИЗ ИСТОРИИ ГАГАУЗСКОГО НАРОДА