Ғылым мен ғылыми мекемелер (Павлодар облысы)

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Ертістің Павлодар өңірінде жоғары білім берудің пайда болып, дамуы ғылымның дамуына пәрменді әсерін тигізді, Павлодар жерінен сандаған ірі ғалымдар шықты. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Павлодар өңірінде Н.Ф. Костылецкий, Г.Н. Потанин, Ф.И. Усов, М.Ж. Көпеев жұмыс істеді. XX ғасыр Қ.И. Сәтбаев бастаған павлодарлық ғалымдар легін шығарды. Ертістің Павлодар өңірінің 150-ден астам тумасы академик, ғылым докторы атанды. Алайда 60-жылдарға дейін барлық ғалымдар өлкеден тыс жерлерде қызмет етті. 1954 жылы облыста 3 ғылым кандидаты болды. 1960-жылдары Павлодарда 2 ғылыми-зерттеу мекемесі – облыстық мемлекеттік мұрағат пен облыстық өлкетану мұражайы жұмыс істеді. Оларда өлкетану материалдары жинақталып, өңделді. Алайда белгілі ғылыми бағыты, іргелі ғылыми өнімі болмады.

Павлодардың аграрлық-өнеркәсіп орталығы ретінде дамуы жобалау-зерттеу, жобалау-конструкторлық және басқа мекемелердің пайда болуына әкелді. Топырақты эрозиядан қорғау жөніндегі облыстық станция тың жерлерді өңдеу технологиясын жасап, ендіруде көп іс тындырды (жұмыс жетекшісі Г. Берестовский Мемлекеттік сыйлық алды). 1967 жылы станцияның құрамынан агрохимия зертханасы бөлініп шығып, ғылыми-өндірістік мекеме – ауыл шаруашылын химияландырудың облыстық жобалау-зерттеу станциясына айналды. Оның міндеттерінің бірі – жем-шөптің нәрлік құнарын, сапасын зерттеу, жем-шөп өндіру мен пайдаланудың прогрессивті технологияларын жасау және т.б.

1963 жылы «Ертіс» кеңшарының негізінде облыстық ауыл шаруашылығы станциясы құрылып, оған ауыл шаруашылығы өндірісі технологиясын жетілдіру бойынша зерттеу жүргізу жүктелді. Станция облыстың солтүстік аудандарының ерекшелігін ескере отырып, топырақ қорғау технологиясы жасап, өндірді, картоптың элита және сортты тұқымдарын шығарып, шаруашылықтарды қамтамасыз етті. 1966 жылдан Павлодарда автоматтандыру және механикаландыру жобалау-конструкторлық технологиялық институты (ПКТИАМ) жұмыс істейді. Институт жұмысының негізгі бағыттарының бірі – құрастыру өндірісін автоманттандыру мен механикаландырудың типтік құралдарын ғылыми зерттец мен жасау. 1972 жылы ПКТИАМ «Октябрь» заводымен «Құрастырмалы механизмдер» ҒПМ құрып, бірқатар жобалап, тіпті КСРО-дан шет елдерге де енгізді.

1960 жылдан Павлодарда жоғарғы оқу орны ғылыми дами бастады. 1971 жылдың соңында Павлодардың 2 институты мен 4 ғылыми-өндірістік мекемесінде 73 ғылым кандидаты еңбек етті. 1963 жылы ПИИ-да тұңғыш ғылыми конференция болып, ғылым кандидаттары Ф.К. Бойко, Я.А. Файнберг жеке ғылыми зерттеулерінің нәтижесі жөнінде бірегей баяндама жасады. Ғылыми конференциялар жүйелі, 70-жылдардан ЖОО-аралық деңгейде өткізіліп тұрды. 60-жылдардан бастап индустриалды институт кәсіпорындардың тапсырмалары бойынша ғылыми тақырыптар жасауға белсенді араласты. 1968 жылға қарай олардың құны 84 мың сомға жетті. 1982 жылға қарай шаруашылық шартты жұмыстар көлемі 1,5 млн сомға жетті. Сол жылы ғылыми жасалымдарды енгізуден экономикалық тиімділік 2,5 млн сомды құрады. Ғылыми зерттеулер нәтижесінде ПИИ-де 1970-1985 жылдары 2 докторлық, 85 кандидаттық диссертация қорғалды. Педагогикалық институтта осындай іске кірісті, бірақ мамандық бағытына қарай мемлекеттік бюджеттік зерттеулер, соның ішінде оқыту әдістемесі басым болды. Оқытушылар жазған мектепке арналған оқу құралдары республикалық баспаларда жарияланды. Ғылыми жұмыс нәтижелері бойынша орта есеппен жылына 5 адам кандидаттық диссертация қорғады. 1985 жылы жоғары оқу орындарында 206 ғылым кандидаты мен 2 доктор болды.

80-жылдардың 2-жартысында Ертістің Павлодар өңірінің ғылыми өмірінің жаңа кезеңі басталды. Білімнің гуманитарлық салаларына назар аударылып, тарих, этнология, социология, политология, ең алдымен өлке тану мәселелеріне қызығушылық артты.

Г.Н. Потанин атындағы облыстық өлкетану мұражайы мен облыстық мемлекеттік мұрағат ғылыми-өлкетану жұмысына белсенділікпен кірісті. Өткізілген өңірлік конференциялардың қорытындылары бойынша мұражай Ертіс өңірі мен шектес Қазақстан, Ресей аудандарының тарихы жөніндегі баяндамалардың мәтіндерінің жинағын шығарды. Мұрағат «Павлодар-Экибастузский ТПК», «Из историй совестких немцев Павлодарского Прииртышья», «Письма военных лет», «Из истории Русской Православной церкви в павлодарском Прииртышье», «Из истории ислама в Павлодарском Прииртышье» құжаттар жинағын «Забвению не подлежит», «Растрельные списки. Книга скорби» монографияларын дайындап, басып шығарды.

Облыстың ғылыми қызметінде С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің орны ерекше. Профессор-оқытушы құрамының 2000 еңбегі (2001-2003 жж.), соның ішінде 55 монографиясы жарияланды, 4 ғылыми журнал – «Вестник ПГУ», «наука и техника Казахстана», «Биологические науки Казахстана», «Өлкетану-Краеведение» шығады. 2001 жылдан бастап жасалған ғылыми-зерттеу жұмыстарының шаруашылық шарттарының көлемі ұлғайып, 18 млн теңгені, мемлекеттік бюджеттік қаржыландыру көлемі 7 млн теңге құрады. 70 өнертабысына өтініш беріліп, 30 патент алынды. Студенттік ғылыми-зерттеу жұмысы 10 ғылыми жоба енетін «Прометей» бағдарламасы және Павлодар облысы әкімінің гранты арқылы өткеріледі.

«Дала даналары», «Кереку-Баян өңірінің тұлғалары», «Наскальные рисунки края Кереку-Баян» фотоальбомдары, «Ученые Павлодарской области», «Павлодарская область: календарь инторических событий и дат» кітаптары, Ертістің Павлодар өңірінің тарихы, 65 томдық Павлодар облысының тарихнамасы, Кереку-Баян кітапханасы «Рухнама» сериясының 30 кітабы, 5 томдық «История Павлодарского Прииртышья» студенттер мен магистранттардың ғылыми жұмыстарының жинағы – «Ертістің Павлодар өңірін этномәдени зерттеулер» бағдарламасының өткерілу нәтижесі.

2001-2003 жылдары университет өткізген ғылыми және басқа шараларға республиканың, алыс және жақын шетелдердің жүзден астам ірі ғалымы қатысты. Университетте конференциялар өткізудің жаңа түрлері, жаңа дәстүрлері пайда болды. 2001-2003 жылдары өткізілген 22 конференцияның жартысынан астамы халықаралық және республикалық дәрежеде. Олар Павлодар облысынан шыққан көрнекті ғалымдардың мерейтойларына орайластырылады: академик Ә. Бектұровтың 100 жылдығына арналған «Химия: ғылым, білім, өндіріс. Даму мүмкіндіктері мен перспективалары» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы, академик Х. Жұматовтың 90 жылдығына арналған «Экология және адам денсаулығы» халықаралық ғылыми-практикалық конференция, академик Ш. Шокиннің туғанына 90 жыл толуына арналған «Ғылым және энергетикадағы жаңа технологиялар» халықаралық ғылыми-техникалық конференция, академик С. Бейсембаевтың 90 жылдығына арналған «Қазіргі жағдайда өлкетанудың ахуалы мен даму перспективалары» республикалық ғылыми-практикалық конференция және басқалары. 2003 жылы Павлодар облысының 65 жылдығына арналған Ғылым күндері өткізіліп, оған республиканың көрнекті ғалымдары – ҚР ҰҒА академиктері Ж.М. Әбділдин, С.Ж. Дәукеев, С.З. Зиманов, Қ.А. Сағадиев, Ұ.М. Сұлтанғазин, ҚР ҰҒА корреспондентмүшелері М.М. Әбділдин, Е.А. Бектұров, Х.Д. Дүйсенбин, А.Н. Нысанбаев қатысты. Сол күндері С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің бас ғимаратының алдында Ескерткіштер алееясы ашылды. Жыл сайын Сәтбаев оқулары өткізіліп, оған жас ғалымдар, студенттер, магиатранттар мен аспиранттар, олармен бірге оқушылар да қатысады. 2 жылда бір рет ақын, философ, тарихшы, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы М.-Ж. Көпеевті еске алуға арналған Мәшһүр Жүсіп оқулары өткізіледі.

Жалпы ғылым Ертістің Павлодар өңірінде таза академиялық, жоғары оқу орнының шеңберінен шығып, әлеуметтік құбылысқа айналды.

БІЛІМ БЕРУ, ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ МЕКЕМЕЛЕР (Павлодар облысы)

Сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.