Ғұндар өркениеті

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Ежелгі ғұндар мен юэчжилер туралы Қытай деректері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Б.з.д. I мыңжылдықтың басында Орталық Азияны мекендеген тайпалар жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысып, скифтік мәдениетке ұқсас мәдениетті игеріп, арбалы көлікпен көшіп-қонып жүрді. Б.з.д. V ғасырдың соңында Орталық Азияда көшпелілердің күшті бірлестігі — ғүндар (қыт. “сюнну”) мен юэчжилер пайда болды. Юэчжилер шығыс скиф (сақ) тайпаларына жатады. Олардың құрамында үйсіндер де болған. Аумағы Тянь-Шаньнан бастап, Орталық жөне Батыс Моңғолия, Жоңғария, Алтай өңірі, Шығыс Түркістанды қамтыды. Бань Гу юэчжилердің ғұндардан да күшті болғандығын айта келіп: “Ұлы иузу елі (үлкен юэчжи) — түтін саны 400 мың; өскері 100 мың, олар көшпелі мемлекет, мал жайылымы жағдайына карай көшіп-қонып жүреді, әдет-ғұрпы ғұндарға ұқсас”, — деп көрсетеді. Б.з.д. ІІІ ғасырдың соңында олар Ганьсу провинциясының оңтүстік- батысын иемденген. Б.з.д. IV ғасырда қытайлықтар өздерінің қарсыластарының арасында ғұндарды алғаш рет атайды. Ғұндар б.з.д. III ғасырдың соңы мен II ғасырдың басында 24 тайпалар одағынан тұрған Еуразия құрлығындағы бірден-бір ірі мемлекетке айналады. Шығысында Тынық мұхитынан бастап, батысында Тарбағатай тауларына дейін кең қүлаш жайып жатты. Кейбір зерттеушілер: “Бұл мемлекеттің батыс шекарасы Арал теңізі, кейде Каспий теңізіне дейін жеткен” деген пікірлер айтады. Б.з.д. IV—III ғасырларда ғүндардың жауынгерлік күш-қуатынан сескенген қытайлықтар олардан қорғану үшін Ұлы Қытай қорғанын салдырған.

Ғұндардың гүлденуі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Б.з.д. III ғасырдың соңғы онжылдығында Ғүндар мемлекетін әскери басшы тәңірқуты (шаньюй) баскарды. Бір замандарда ғұндарды Тұман тәңірқұты басқарды. Оның екі әйелінен туған екі тақ мұрагері болған еді. Тұман екі баласының біреуі — Мөдеден құтылу үшін юэчжилерге аманат ретінде жұмсайды. Мұны сезген Мөденің юэчжилер арасында жүріп қалай билікті қайтарып алуға дайындалғандығын дерек көзі былайша қызықты баяндайды. Деректен ғұндардың басында юэчжилерге тәуелді болғандығын, сондықтан юэчжилерге аманат ретінде тәңірқұты ұлдарын жіберіп тұрғандығы байқалады. Осындай аманатта жүріп, Мөде юэчжилерден қашып шығады. Әскер жинап, қатаң тәртіп енгізіп, билікті басып алады. “Маодунь (Мөде) өз жауынгерлерін үйрете отырып, оларға өзінің “ысқыратын жебесін” (ғұндардың тесігі бар сүйектен жасалған жебелері) қайда жетсе, сол жаққа атуға бұйырды. Жүздеген ысқырғын жебелер жаудың зәресін ұшырып, олардың аттарын үркітті... Ол өз қосынындағы оқ атпағандардың басын шабуға бұйырды. Сонда ғана барлық жауынгерлер онымен бірге оқ атуды үйренді”. С. Цянь гұндар туралы осылайша баяндайды. Б.з.д. 209 жылы Мөде тәңірқұты осылайша төңкеріс жолымен билік басына келеді. Ғұндардың жаулап алу соғыстары дунхулардан басталды. Ол б.з.д. 203—201 жылдары Саян Алтайы мен Жоғары Енисей өзеніндегі ежелгі қырғыз тайпаларын бағындырып, солтүстік шекарасын кеңейтті. Ғұндардың ұзақ уақыт бойғы басты қарсыласы — Хань империясы (Қытай) болды. Сол кезде б.з.д. 202 жылы Қытайда азамат соғысы аяқталып, бір орталыққа біріккен Хань әулеті билікке келді. Бұл тарихи дерек Ғұндар мемлекетінің күшеюімен тұстас келді. Өзінің шекарасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен б.з.д. 200 жылы Қытай империясы ғұндарға қарсы соғысты өзі бастады. Алғашкы қақтығыстан кейін Мөде өз әскерлеріне кейін шегінуге бұйрық береді. Ал Хань әскері жауды куалай, ізіне түсіп, негізгі күштерінен алыстап қол үзіп қалады. Алдыңғы шепте императордың өзі де бар еді. Ғұндар шегінуін тоқтатып, төртке бөлінген атты әскер бөлімімен тау аңғарында қытай әскерлерін жан-жақтан қоршауға алады. Жеті күн қоршауда қалған император ғұндармен келісімшарт жасауға мәжбүр болады. Ол шарт бойынша, император кытай ханшасын Мөдеге әйелдікке беріп, жыл сайын бағалы сыйлықтар (жібек мата, шарап, күріш) жіберіп тұруға уәде етеді. Хань императоры Гаоцзудың осы “тыныштық пен туыстық” туралы шартқа қол қоюы, оның ғұндардың күштілігін мойындағандығын көрсетеді. Сөйтіп ғұн мен Хань әулеті арасында 40 жылға тыныштық орнайды. Мөде билік жүргізген кезде ғұндар гүлдену дәуірін басынан өткізіп, кемеліне жетті. Халық саны 300 мыңға жетіп жығылды. Оның мемлекеті Байкал көлінен Тибет тауына дейін Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта ағысына дейінгі аралықты алып жатты. Мөденің мұрагері Лаушан (Лаошань) тәңірқүты түсында Ғүн мемлекетінің қүдіреті күшейе түсті. Бұдан кейінгі ғұндардың тарихы Шығыс Түркістандағы аса бай қалалар үшін Хань империясымен күреске толы болды.

Ғұндардың юэчжилермен, Қытаймен, үйсіндермен, қаңлылармен қарым-қатынасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мөде батыстағы юэчжи тайпаларын бағындыру үшін әскери жорықтар жасады. Ғұндардың юэчжи тайпасымен күресі жеңіспен аякталды. Юэчжилер б.з.д. 174—165 жылдары түпкілікті талқандалып, нәтижесінде, юэчжилер Орталық Азияға шегініп, Әмударияның жоғарғы ағысына жылжиды. Ғұндарға бағынғандардың арасында үйсіндер де бар еді. Қытай жазбаларында 36-ға жуық көрші ұлыстардың бағындырылғандығы айтылған. Мөде б. з. д. 174 жылы қайтыс болды. Мөденің баласы Лаушан тұсында юэчжилер ғұндардан тас-талқан болып жеңіліп, олардың бір бөлігі Жетісуды мекен етті. Жетісудагы сақтардың бір бөлігі юэчжилердің қысымынан Ферғананы басып өтіп, Парфия, Бактрияға жылжып, келесі бір бөлігі Ауғанстан Солтүстік Үндістанға (Кашмирге) өтіп кетеді. Үлкен юэчжилер Жетісуды 30—40 жыл шамасындай ғана иемдене алды. Кейін Жетісуды үйсіндер юэчжилерден тартып алды. Ғұндардың әскери көмегінің арқасында үйсіндер осылайша Жетісуға орналасқан болатын. Батысқа қарай ығысқан юэчжилер Бактрияны өзіне бағындырады. Олардың енді бір бөлігі үйсіндермен араласты. Ғүндар мен Қытай арасында айырбас сауда жүріп тұрды. Бұл, әсіресе гұндарға тиімді еді. Б.з.д. 158 жылы шекарадағы сауда көздерін кеңейту мақсатында тәңірқұты Қытайға қарсы соғыс ашты. Б.з.д. 152 жылы ғұндармен тағы сауда жөніндегі шартқа кол жеткізеді. Шекаралық аймақтарда сауда орындары ашылады. Сонымен қатар Гобиден оңтүстікке карай жайылымдарды қайтарып алады. Б.з.д. 133 жылы гұн-қытай соғыстарының жаңа кезеңі басталды. Бұл жолы соғысты қытайлықтар бастады. Әскери қимылдар бұрынғы ғұн аумағына ауысты. Өз күшімен ғұндарды жеңе алмайтындығына көзі жеткен Қытай билеушілері енді басқа көшпелі тайпаларды ғұндарға қарсы айдап салуға кірісті. Ғұндар бағындырған елдерді өз жағына тарта бастады. Солардың қатарында үйсін билеушісіне елші жіберіп, некелік байланыстар орнатады. Ғұндар да қарап қалмай, өз кезегінде үйсін күнбиіне (гуньмосына) бір қызын береді. Ал ғүндар мен қытайлықтар арасындағы текетірес одан әрі жалғаса берді. Ғұндар енді қытайлықтардың одақтасы — үйсіндерден кек алуға кіріседі. Үйсіндердегі қытай ханшасы император сарайына хат жолдап, үйсіндерге көмек беруін талап етеді. Біріккен үйсін-қытай күштеріне ғүндар қарсы тұра алмады. Ғұн әскері ауыр жеңіліске ұшырайды. Б. з. д. 59 жылы Қытай Батыс өңірді басқаратын әкімдік кұрылым құрды. Бұл кезде ғұндардың өз ішінде де іріткі басталып, билікке талас туған еді. Билікке таласудан, ішкі-сыртқы дағдарыстардан Ғұн мемлекеті ыдырап, б.з.д. 55 жылы оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлінеді. Хуханье шаньюй бастаған оңтүстік топ — Қытаймен бейбіт қарым-қатынас орнатты. Ал Чжи-Чжи бастаған ғұндардың солтүстік бөлігі Қытайдың қысымымен батысқа ауады. Б.з. III ғасырдың бірінші жартысында Шығыс Қазақстан мен Жетісуға келген ғұн тайпалары V ғасырға дейін өмір сүрген Юэбан мемлекетін құрды. Бұрынғы солтүстік ғүндардың ұрпақтары болып саналған аталмыш мемлекет басшысы дәстүрлі тәңірқұты атағын алды. Деректерде юэбандықтардың тілі ежелгі түрік тіліне жақын болғандығы туралы мәлімет бар.

Ғұндар және Халықтардың ұлы қоныс аударуы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тарихтағы “Ұлы қоныс аудару” Орталық Азияның саяси картасына, этникалық құрамына өзгерістер әкелді. Қытайдың ығыстыруымен ғүндар Алтай, Сарыарқа арқылы Батыс Қазақстанға жылжыды. Олар жолшыбай көптеген тайпалардың орын ауыстыруына әсер етті. Жалпы ғұн тайпаларының шығыстан батысқа карай жылжуы б.з.д. II ғасырдан басталып, б.з. IV ғасырына дейін созылған. Бұл жылжу тек ғұндарға ғана тән құбылыс емес, басқа да ірі тайпаларға да әсерін тигізді. Тарихта бұл құбылысты Халықтардың ұлы қоныс аударуы деп атайды. Бұл оқиға әсіресе Қазақстанға үлкен әсерін тигізді: жергілікті сақ, юэчжи, үйсін, каңлы сиякты тайпалардың шығыстан батысқа карай орын ауыстыруына әкелді.

Ғұндар Еділден өтіп, алдарына сармат-аландарды сала отырып, Еуропаға енді. Енді азиялық ғұндар Еуропалық жазбаларда гұндар деп атала бастады. Олар Доннан Дунайға дейінгі ежелгі готтарды Дунайдың арғы жағына ығыстырды. Кейін готтар (герман тайпалары), остготтар (шығыс готтар) да ғұндармен одақтасуға мәжбүр болды. Ғұндар Керчь бұғазы арқылы өтіп, Босфор патшалығын талқандады. Бүкіл Қара теңіз жағалауынан Днестрге дейін аралық ғұндардың қол астына көшті. 376 жылы ғұндар Рим империясы шекарасына тақап келді. V ғасырдың 30-жылдарында ғұн басшысы Румыния және Венгр жерінде мемлекет басына келгеннен бастап мемлекет күшейіп, әлемге әйгілі болды. Ғұндар патшасы Аттила Еуропада Ғұн мемлекетін құрып, елді кеңейту мақсатында Рим империясына қарсы күресті. Рим империясы әскерлерімен 250 мың Аттила әскерлері арасында Шалон қаласы түбінде шайқас болды. Ол Рим империясының кейбір аудандарын басып алды. VI ғасырда Еуропада Аттила бейнесі кескінделген алтын, күміс ақшалар шығарылған. Батыс готтар ғүндармен бірігіп Ежелгі Рим империясына үлкен қауіп төндірді. Сонымен қатар халықтардың ұлы қоныс аударуы жергілікті тайпалардың антропологиялык түр-келбетінің өзгеруіне әсер етті. Халықтардың араласу (метисация) үрдісі ерте темір дәуірінен басталғандығын аңғаруға болады.

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1. Қазақстан тарихы 10 сынып. Алматы: “Мектеп” баспасы 2010 ISBN 978-601-293-191-4