Қыпшақтану

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
(ҚЫПШАҚТАНУ бетінен бағытталды)
Навигацияға өту Іздеуге өту

Қыпшақтану[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қыпшақтану — орта ғасыр қыпшақтары мен қазіргі қыпшақ тілдес халықтар туралы зерттеулердің ғылымдағы жиынтық атауы. Жазба деректерде қыпшақтар бірінші рет б.з.б. 3 ғ-дың аяғында қытай тарихшысы Сыма Цянның еңбегінде “цюеше (кюеше)” атымен беріліп, саяси бірлестік ретінде айтылады. Онан кейін қыпшақ сөзі 8 ғ-да Білге қағанға қойылған көне түркі ескерткішінде кездеседі. Соңғы жылдары қыпшақтанушы ғалымдар Қыпшақтануға өзара туысқан 3 этносты (қыпшақ, қимақ (кимек), құман) біріктіріп зерттеуде. Көне түркі тілдерінің бір эпитафиялық (мола басына қойылған) ескерткішінде “қыбчақ” сөзі ұйғыр қағандығын (744 — 840) ұйымдастырушылардың бірі ретінде жазылып қалған. Онда “түрік мемлекетінде қыпшақтар бізді елу жыл билеп тұрды” делінген. Араб авторларының ішінде ибн Хордадбех (820 — 912) бірінші болып қыпшақтарды өзінің “Китаб әл-масалик уә-л-мамалик” (“Мемлекеттер, жол қатынастары туралы кітап”) деген еңбегінде атап өтеді. Мәліметтерге қарағанда, қыпшақтар тоғыз оғыздардың өкімет билігін 691 — 742 ж. ұстап тұрған. Осы кезден бастап Қимақ қағандығының белді бір тайпасы саналатын қыпшақтар үлкен іргелі ел есебінде орта ғасырдағы түркі халықтары мен басқа да жұрттардың арасында көрнекті рөл атқарған. Жалпы, шығыстану ғылымында (ориенталистикада) қыпшақтар (олардың тарихы мен тарихи ескерткіштері, этнографиясы мен генезисі, қоғамдық-әлеуметтік өмірі мен халықардың қатынасы, тілі мен әдебиеті, рухани тіршілігі мен діні, т.б.) туралы мәселелер әр жерде (әр тілде, әр елде) көптен бері сөз болып келеді. Мысалы, дүние жүзі түркітану ғылымының көрнекті өкілдері жазған “Түркі филологиясының негіздері” деген екі томдық кітапта (Висбаден, 1-т., 1958; 2-т., 1964, неміс тілінде) немістің көрнекті түркітанушысы А.М. фон Габен “Кодекс Куманикус” тіліндегі жұмбақтар мен діни мәтіндерді “Коман әдебиеті” деп зерттесе (243 — 250 б.), енді бір түркітанушы “Қыпшақ әдебиеті” деп басқа ескерткіштерді сөз етеді (275 — 303 б.). Ол “Қыпшақ әдебиетін” екі топқа бөліп қарайды: а) Хорезм және Алтын Орда әдебиеті; ә) мәмлүк-қыпшақ әдебиеті. Француздың атақты түркітанушысы Жан Дени мен поляктың белгілі ғалымы Е.Триарский армян жазуымен қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштерді (ол кезде қыпшақ тілінде сөйлеп, қыпшақ тілінде Құдайға құлшылық ету дұғасын оқитын армяндар болған) “Армян-қыпшақ әдебиеті” деп, өз алдына бөлек зерттейді.

Қыпшақтанудың тілге байланысты саласы академик Н.Сауранбаевтың еңбектерінде көрініс тапқан. Венгрия, Ресей, Польша, АҚШ, Мысыр, Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Татарстан, Қытай, т.б. елдерде Қыпшақтану жақсы дамыған. 1997 ж. Алматыда Қазақ заң академиясының жанынан Қыпшақтану халықаралық орталық (2003 жылдан институт) ашылды. Бұл институттың міндеті қыпшақтанушылардың халықаралық ғылыми-зерттеу орындарымен байланыс жасап, олардың жетістіктеріне сүйене отырып, қазақ халқының этногенезін, глотогендік мәдени тегін жан-жақты зерттеуді ұйымдастыру. Бұған қоса Еуразиядағы көшпенділер өркениетінің ерекшеліктерін зерттей отырып, қыпшақтардың Орта Азия, Шығыс Еуропа, Жерорта жағалауы мемлекеттері тарихында алатын орнын, ерте және орта ғасырлардағы жазба деректерді мұсылман тарихнамасы (араб, парсы, түрік) негізінде анықтау.

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қазақстан энциклопедиясы