Қазақстандағы неміс автономиясы
Қазақстандағы неміс автономиясы — 1979 жылы Қазақ КСР аумағында Неміс автономиялық облысын құру жөніндегі сәтсіз жоба. Ерментау қаласын автономияның астанасы ету ұсынылды; автономияның ауданы 46 мың шаршы км, ал халқы 202 мың адамды құрар еді. Автономияға Целиноград (Ерейментау), Қарағанды (Молодежный) және Көкшетау (Уәлиханов) облыстарының бірқатар аудандарын қосу ұсынылды[1]. Автономияның басшысы Целиноград облысы Краснознаменск аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы, ұлты неміс Андрей Браун/А. Коркин болуы керек еді[2].
Автономия құрудың алғышарттары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Түркістанда алғашқы немістер XVIII ғасырда пайда болды. Олар Ресей империясының қызметінде болды. Ресей империясының немістердің Түркістанға жаппай шаруалар иммиграциясы XIX ғасырдың 90-жылдарына сәйкес келеді. 1897 жылдың өзінде қазіргі Қазақстан аумағында 2600 неміс өмір сүрді. 1939 жылы қазіргі Қазақстан аумағында 92 мың этникалық немістер өмір сүрді. Немістердің елді мекендері (Келлеровка, Петерфельд, Мариенбург, Пруггерово) де пайда болды.
1941 жылы 28 тамызда Еділ немістерінің АКСР таратылып, оның неміс халқы мен КСРО-ның басқа аймақтарындағы неміс тұрғындарын Қазақстан мен Сібірге күштеп қоныстандыру басталды. ХХ ғасырдың 40-60 жылдарында қабылданған нормативтік құқықтық актілерде неміс тұрғындарын бұрынғы тұрғылықты жерлеріне қайтару мүмкіндігі қарастырылмаған еді.
Сонымен, КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1948 жылғы 26 қарашадағы «Отан соғысы жылдарында Кеңес Одағының алыс аудандарына жер аударылған адамдардың мәжбүрлі және тұрақты қоныстану орындарынан қашқаны үшін қылмыстық жауаптылық туралы» Жарлығында былай атап өтілді
| “ | қоныс аудару «шешендерді, қарашайларды, ингуштарды, малқарларды, қалмақтарды, немістерді, қырым татарларын және т.б.» бұрынғы тұрғылықты жерлеріне қайтару құқығынсыз мәңгілікке жүргізілді. | ” |
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1955 жылғы 13 желтоқсандағы «Арнайы қоныс аударуға келген немістердің және олардың отбасы мүшелерінің құқықтық мәртебесіндегі шектеулерді алып тастау туралы» жарлығы арнайы қоныс аударуға қойылған шектеулерді алып тастағанымен, бірақ қоныс аударған немістердің «шығарылған жерлерге қайта оралуға құқығы жоқ». 1957 жылы көптеген күштеп қоныс аударған халықтарға бұрынғы тұрғылықты жерлеріне оралуға рұқсат етіліп, олардың бұрын таратылған автономиялары қалпына келтірілгенімен, бұл неміс тұрғындарына қатысты болған жоқ.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1964 жылғы 29 желтоқсандағы « КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1941 жылғы 28 тамыздағы "Еділ бойында тұратын немістерді қоныстандыру туралы" Жарлығына өзгерістер енгізу жайлы Жарлығы тек неміс тұрғындарын беталды айыптаулардан бас тартады, бірақ ЕНАКСР-ны немесе кез-келген басқа автономияны қалпына келтіру туралы ережелерді қамтымай, «неміс халқы бірқатар республикалардың, елдің аумақтары мен аймақтарының және оның бұрынғы тұрғылықты жерінің аудандары қоныстанған территориядағы жаңа тұрғылықты жерде тамыр жайды» деген тұжырымды айрықша баса айтады».
Мұндай шешімдер немістердің автономиясын «тарихи тұрғыдан байырғы халықтарға жатпауы» ретінде қалпына келтіру мүмкін еместігі туралы саяси ұстаныммен және биліктің тың жерлердегі ауылшаруашылық еңбек мәдениеті дамыған тәртіпті халықтың үлкен армиясын жоғалтқысы келмеуімен байланысты болды. Ішінара ақтау белсенді емес түрге ие бола бастаған тең емес жағдайға іштен тынған наразылық туды - 1965 жылы Мәскеуге ЕНАКСР-ны қалпына келтіру туралы талаппен делегация жіберілді, бірақ бұл күтілген нәтижелерге әкелген жоқ.
Тек 1972 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1972 жылғы 3 қарашадағы «Азаматтардың жекелеген санаттары үшін бұрын берілген тұрғылықты жерді таңдаудағы шектеулерді алып тастау туралы» Жарлығымен, шектеулер бойынша тұрғылықты жерді таңдау неміс тұрғындарынан алынып тасталды. Сонымен, ХХ ғасырдың 70-жылдарында Қазақ КСР аумағында Ұлы Отан соғысы кезінде басып алынған аймақтардан жер аударылып, таратылған ЕНАКСР тұрғындарынан тұратын неміс халқының орасан зор қауымдастығы және соғыс аяқталғаннан соң герман азаматтығын алған кеңес азаматтары оралды (Қазақ КСР неміс тұрғындарының шамамен 15% -ы ғана Столыпин реформалары кезінде Қазақстанға келген қоныс аударғандардың ұрпақтары болды).
Автономия құру жобасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
КСРО неміс тұрғындарының мәселелерін түсіну 1978 жылы жаңа деңгейге көтерілді. Осы уақытқа дейін Қазақстан аумағында 940 мың немістер өмір сүрді, бұл республика халқының 6,6% құрады. Осы санның жартысы неміс тілін өздерінің ана тілі деп санады.
Тамыз айында Ю.Андропов, И.Капитонов, М.Зимянин, З.Нуриев, Н. Щелоков, Р.Руденко, М.Георгадзе, В.Чебриковтан құралған комиссия КОКП ОК неміс автономиясын құру туралы ұсыныс жасады. Комиссия мүшелері: «Біз Еділ бойында неміс автономиясын құруды мақсатсыз деп санаймыз, өйткені неміс халқы бұл жерде іс жүзінде өмір сүрмейді және бұл аймақта тарихи тамырын жаймаған...» және сол кезде кеңестік немістердің жартысынан көбі өмір сүрген Қазақ КСР жеріндегі автономиялы облысы түрінде неміс автономиясын құруды ұсынды.
Ерейментау шағын аудан орталығын автономияның астанасы ету ұсынылды. Автономия құрудың басты мақсаты - депортацияланған Қазақстандағы неміс тұрғындарын азаматтық оңалту, іргелі тұрғылықты жерлерде заңдастыру. Кеңес өкіметінің немістерді тұрғылықты жерлерінде қауіпсіздендіруге және олардың көшіп кетуін болдырмауға әсіресе, Қазақстанның аграрлық секторы мен өнеркәсібіндегі құнды және көбінесе жоғары білікті мамандарға қатысты ұмтылысы айтарлықтай маңызды болды.
Неміс автономиясының жоспары соған қарамастан жақсы ойластырылған және оны жүзеге асыру барысында, 1979 жылы 16 маусымда Целиноградта Д.А. Қонаев облыстық әкімшілігінің қолдауымен 1979 жылғы Целиноград оқиғалары деп аталған наразылықтар өтті[3].
Тағы қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Неліктен 30 жыл бұрын Қазақстанда Неміс автономиясын құруға тырысты Мұрағатталған 13 сәуірдің 2017 жылы.
- ↑ Неліктен 30 жыл бұрын Қазақстанда Неміс автономиясын құруға тырысты
- ↑ Қазақстандағы сәтсіз болған неміс автономиясы туралы. Басты дереккөзінен мұрағатталған 14 сәуір 2017.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 13 сәуір 2017.