Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы

"Қазактарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы" - орыс графикасына негізделіп жасалған ең алғашқы оқулық. 1879 жылы Орынбор қаласында шыққан. Авторы Ы. Алтынсарин. Бұл орыс тілі грамматикасы қысқаша курсын қамтитын оқу құралы. Оқулықта жеті бөлім бар: 1) Нәрселердің аттары (зат есім). Имя существительное. 2) Зат-мақұлықтың қасиетінің аттары (сын есім). Имя прилагательное. 3) Есеп аттары (сан есім). Имя числительное. 4) Местоимение деген сөздің бөлімі (есімдік). 5) Ақыры өзгерілмейтін сөздер (үстеу, демеу). Наречие и союз. 6) Предлог деген сөздің бөлімі (жалғау). 7) Глагол деген сөздің бөлігі (етістік). Қазақшадан орысшаға кешіруге арналған сөздер. Оқулықтың алғы сөзінде оқу құралын қалай оқыту жөнінде әдістемелік нұсқау берілген (оқыту әдісі белімдерден кейін де көрсетіліп отырады). Әрбір бөлім сөздіктен тұрады. Әрқайсысынан кейін орыс грамматикасының негізгі, басты ережелері ұсынып отырады (мысалы, септік жалғаулары, көпше, жекеше түр, род, реңк мәнді жұрнақтар, зат есімнен жасалатын сын есімдер, шырай түрлері, етістіктің шақтары, райлары т. б.). Ережелер қабылдауға оңай нұсқауда келтірілген. Сөздердің тізбесін, грамматикалық ережелерді беруде арнайы әдістемелік мақсат көзделінген: оқушы әдебиеттік оқуды меңгермес бұрын, жекелеген сөздердің тобымен, бастапқы, негізгі ереже түрлерімен таныс болады, жүйелі дайындық курсынан өтеді. Оқулық бірде-бір орыс сөзін білмейтін қазақ баласына тіл үйрену неден қалай басталуы керек деген мәселені қояды. Бұл - сол кезеңдегі орыс грамматистері мен әдістемешілері де қолға ала қоймаған күрделі жұмыс. Тіл үйрену үстінде бала екі бірдей дағдыны қатар игереді. Яғни сөздің мағынасы, әрі грамматикасы өзгерісін аңғарып отырмақ. Мысалы, орыс тіліндегі "он" деген есімдіктің қазақшасы "ол" екенін білгеннен кейін барып, "она", "ее", "его", "о нем" болып келетін грамматикалық формаларын ұғынады. Етістікті түсіндіруге де архисемема ретінде (қазіргі тіл заңдылықтарымен салыстырғанда) "идти" деген сөз алынады да, одан соң "шел", "шла" деген нұсқалардың лексикалық-грамматикалық мағынасы меңгеріледі. Немесе архисемема ретінде "ходить" деген етістік алынып, одан кейін "выходить", "приходить" деген валенттері беріледі. Осы етістіктерге қарап отырып, бала дыбысталуы жуық сөздердің кейде бір-бірінен мүлдем алшақ мағына беретінін түсінеді. Алтынсарин әдістемесінде тіл сипаттарының парадигмалық қағида бойынша ұғындыру тәсілі байқалады. Сөздікте де парадигмалық семантикалық қағида сақталған (мысалы, адамға тән туыс атауларының жүйесі толық беріледі атауларымен, туыстық жік айқын көрініп тұрады, әрі орыс тіліндегі атауларымен, туыстық жікпен салыстырылып отырады).

Оқулықта орыс тілі мен қазақ тілі грамматикасын салыстыра оқыту қажеттігі басым айтылған. Мысалы, орыс тілінде іс-қимылдың бағыты дыбысталуы жуықтас сөздермен берілсе қазақ тілінде дыбысталуы мүлдем бөлек сөздер арқылы берілетінін білдіретінін келтіреді: выходить-шығуға, входить-кіруге, проходить-өтуге т. б. Бұл оқу құралы сол кезең үшін де және қазіргі талап тұрғысынан да терең негізгі лингвистикалық-әдістемелік еңбек болып табылады. Мұнда шет тілін жаңадан бастап үйренуге арналған оқу құралының сипаты қандай болуы керек деген мәселе шешімін тапқан. Сонымен бірге екі тілдің грамматикасы үйлестіре оқыту мәселесі де алғаш рет Алтынсарин заманында қолға алынған. Шет тілінде дұрыс жазуға үйрету, тіл ұстарту мәселелері көтеріледі. Алтынсариннің оқу құралы тіл үйренудің лингвистикалық негізгі тілдің парадигмалық, лексиклық-семантикалық жүйесіне негізделуі керек деген қортындыға әкелді.