Қазақтың төрт тойы

Қазақтың төрт тойы - наурыз мейрамы, қымызмұрындық, сабантой, соғым басы. Бұл тойлар жылдың төрт маусымының ауыспалы кезеңдеріне және халықтың сол кезеңде көшіп-қонуларына байланысты тойланған. Жайлаудан қыстауға, қыстаудан төменге түсіп көшіп жүрген шаруа адамдары бой жазып, көңіл көтеріп, бір-бірлеріне ақ тілектерін айтып, әр маусымға жақсылық тілеп, келесі тойды амандықта, қуанышта қауышқанша асыға күткен.

Наурыз мейрамы

Наруыз мейрамының түп-тегі өз бастауын б.э.д. Зараостризммен алынған. Мақсат-мәні:

1. Тепе-теңдік. Ұлыс тойы Күн мен Түн, Қыс пен Жаз тепе-теңдікке келген сәттен бастап тойланады. Осыған сәйкес Наурыз тойы жаратылысты қоршаушы күштердің, алдымен табиғат пен қоғамның, екіншіден, ел мен елдің, үшіншіден, қоғамдағы әлеуметтік топтардың тепе-теңдігінің сақталуын талап етеді.
2. Игілік. Наурыз тойы қарсаңында: "Бұлақ көрсең көзін аш", - деп қаумаласқан жігіттер бастаулардың көзін ашып, қариялар: "Атаңнан мал қалғанша тал қалсын", - деп бұлақ басына тал егіп, аналар жаңа атқан күнге: "Армысың, қайырымды Күн-Ана, құт дарыт, жарылқа!" - деп бұлаққа май құйып, өсімдіктерге ақ бүркеді. Сөйтіп табиғитатың өсіп-өнуіне жағдай жасалады.
3. Жаңару. Ұлыс күні аспан денелері бастапқы нүктесіне келеді. Мал төлдеп, жер көктеп, дүние жаңарады. Осыған сәйкес адамдар да шашын алып, сақал-мұртын күзеп, жуынып-шайынып, ақ көйлек пен су жаңа киінеді.

Аты аталып, түсі түстелген "Тепе-теңдік", "Игілік", "Жаңару" - үшеуі қоғамда орын тауып, тоқайласқан сәтте халқымызға құт қонып, ұлтымызға рух ұялап, ел басына бақ қонып, ел ішінде береке орнайды.

"Қымыз-мұрындық"

Жаз тойы - мамырдың онынан бастап ай соңына дейін созылатын үлкен той. "Өлі разы болмай, тірі байымайды" демекші, ата-бабаларымыз санаттағы тірілердің аман-саулығын тілеп, қыстаудағы бейіт басында аруақтарға бағыштап, құран оқып, ақсарбас айтып, ақбозды құрбандыққа шалатын.
Қос аттың ортасынан мал-жанын, көш-қонын аластап, қыстаудан көшкен ел мен жазықта бие-бау тартып, қымыз жинап, мал-жанның саулығы үшін кеудесі түкті Жер-Ананың, асқар таудың, аққан судың, соққан желдің, ұшқан құстың, жүгірген аңның, көкорай шалғынның, төрт түлік малдың киелеріне арнап мінажат етіп, жарқын Күнге иіліп сәлем беріп, көк шалғынғы қымыз тамызып, құтаю рәмізін орындайтын.
Ала қыстай бытырап шаруа соңында жүрген жұрт жазық далада киіз үйлерден таңғажайып орда тігетін. Бір-бірін сағынып табысқан халайықтың төскейде малы, төсекте басы қосылатын мекені "Қанжайлау" деп аталады. Қанжайлауда бас қосқан халық қыз айттырып, құда түсісіп, сүндет той, бесікке салу тойын жасап, қысқасы, қыс бойына істелінбеген ырым-сырым той-томалақтарын жинап-теріп бір-ақ өткізетін. Бозбалалар мен бойжеткендер алтыбақан құрып, ақсүйек (ойын) ойналып, қызойнаққа барып, жорға жарыстырып, жұмбақ айтысып, жаңылтпаш айтып, мәз-мейрам болатын. Қанжайлаудағы той қызығы небары 15-20 күнге созылады.

"Сабантой", "Мизам"

"Мизам" - Күн мен Түннің күз айында теңелу сәтіне орай тойланатын жалпыхалықтық мереке. "Мал баққандікі, отын шапқандікі" демекші, ол малға - мал, жанға - жан қосып, ала жаздай арқа еті арша, борбай еті борша болып еңбектенген бағбандар мен диқандардың құрметіне арналған той. "Еңбек етсең емесің" дегендей, шаруалар жыл бойы төккен терінің зейнетін тек күзде көрмек.
Сондай-ақ күздің қоңыр күндерінде қазақ елінің алты алаштан азамат шақыртып, ас беретін дәстүрі де бар. Әдетте, аста ақындар айтысы, аламан бәйге, қазақ күресі, көкпар ұйымдастырылады.

Соғым басы

Қыс тойы - алғаш жауған қар қатып, аяз түскен сәттен бастап тойланады. Ауыл адамдары - "соғым - ел басы" деп бір-бірін қонаққа шақырады. Қыстың ұзақ түнінде жыршыларға аңыз, қисса, ертегілер, ақындарға "Қасқыр мен қойшының айтысын", "Ақын мен қостың айтысын", "Қойшы мен қойдың айтысын", "Ит пен қасқырдың айтысын" т.б. орындатып, тамсанып тыңдаған. Алғашқы жауған қарды аңшылар "Қансонар" деп атайды. Қансонарда бүркітшілер "сауық-сайран салбурынға" шығып, қызығы мол дәурен сүреді. Ел ішінде "соғым басы" бір айға созылады.

Тағы қараңыз

• Той