Қазақ советтік социалистік республикасы

"Кеңес одағы"

Қазақ советтік социалистік республикасы – энциклопедиялық анықтамалық. 1980 жылы “Қазақ энциклопедиясының” бас редакциясы әзірлеп, баспадан шығарған. 1981 жылы орыс тіліндегі нұсқасы жарық көрді. Бас редакторы М.Қ. Қозыбаев. Кітап Бүкілресейлік ОАК мен РКФСР ХКК-нің “Қырғыз (қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы” декретінің қазақша мәтінімен ашылып, республиканың мемлекеттік рәміздері – гербі мен туының суреттері, ҚКСР-дің мемлекеттік гимнінің мәтіні, ҚКСР Конституциясының толық мәтіні берілген.

Бұл күрделі еңбек Қазақстанның қоғамдық-мемлекеттік құрылымынан бастап, елдің табиғаты мен қазба байлықтарын, оның көне замандардан бергі тарихын, партия, кеңес, т.б. қоғамдық ұйымдарын, халық шаруашылығының қалыптасу, даму және өркендеу жолдарын, мәдени құрылысы мен ғылымының, әдебиет пен өнерінің қол жеткізген табыстарын жан-жақты талдап, қорытындылаған зерттеу очерктерден құрастырылған. Сонымен қатар республика астанасы – Алматы қаласы мен барлық облыстардың мәдени-шаруашылық өміріне қысқаша шолу жасалады.

Анықтаманың соңында Қазақстан Компартиясы мен ҚКСР-ның жоғарғы басшы органдарының құрамы мен әліппелік ретпен осы кезеңдегі жауапты басшы қызметкерлер өмірлерінен деректер берілген. Республиканың мемлекеттік сыйлықтары мен құрметті атақтары туралы ресми материалдар бар. Кітап түрлі-түсті суреттермен, фотолармен, карталармен, диаграммалармен көркем безендірілген.

Қазақ КСР тарихы

Негізгі мақала: Қазақстан тарихы

1924 жылы 14 қазанда Қырғыз АССР құрамында Қара-Қырғыз автономиялық облысы (қазіргі Қырғызстан) бөлінді.

1925 жылы Орта Азиядағы ұлттық-аумақтық бөліністен кейін Қырғыз АССР-і Қазақ АССР-і болып өзгертілді, астанасы Оралдан Сырдарияға Қызылорда (Қызыл ставка) жаңа атауын алған Перовск қаласына (бұрынғы Ақ-мешіт) көшірілді, оның құрамына бұрынғы Түркістан АССР-нің Сырдария және Жетісу облыстары кірді. қазақ халқы мен Қарақалпақ ақ (кейінірек 1936 жылы Өзбек КСР-Ка Қарақалпақ АҚ болып қайта құрылды). Орынбор облысы РСФСР-ге тікелей бағынуға қайтарылды.

Мәдени қайта құру және репрессия

Қазан төңкерісіне дейін Қазақстан халқының сауаттылық деңгейі орыс тілін білу тұрғысынан өте төмен болды. Бірақ революцияға дейінгі Қазақстан аумағында араб грамотасы басым болғанын назардан тыс қалдыруға болмайды. Араб жазуын білу сауаттылыққа жатпағанын ескерген жөн. Оқыту барлық елді мекендерде жүргізілді. Мәселен, Торғай облысында сауаттылардың үлесі 1897 жылы 4,5 % (ерлер арасында 7,5%, әйелдер арасында 1,2%) құрады. Бұл ретте Ана тілі орыс тілінде сөйлейтін халық арасында сауаттылардың үлесі 16,6 % ( 25,7% және әйелдерде 6,9%), ал ана тілі "қырғыз" (қазақ) тілінде сөйлейтін тұрғындарда 3,1 % (5ерде 5,6% және әйелдерде 0,4%) құрады [1](қолжетпейтін сілтеме)

Орыс тілін оқыту арқылы қазақ халқы орыс халқының барлық дерлік мәдениетіне, ал кеңестік идеология шегінде әлемдік мәдениетке қол жеткізді. Бірақ сонымен бірге ұлттық сәйкестендіру жоғалды. Қазақстанды орыстандыру саясаты көптеген кеңестік қазақтардың ана тілін білмеуіне әкелді. 1954 жылдан 1986 жылға дейін қазақ тілінде оқытатын 546 мектеп жабылды. 1957 жылы Алматыда № 12 бір ғана қазақ мектебі қалды, ал бүкіл Қазақ КСР — де қазақ тілінде оқытатын бір ғана жоғары оқу орны болды-ауыл мектептері үшін бастауыш сынып мұғалімдерін дайындаған ҚазЖенПи.

Ел Тәуелсіздігінің 20 жылынан кейін ана тілімен проблемалар еңсерілмеді. Тіпті Қазақстан Президенттігіне кандидаттар тек кеңес ұрпағынан шыққандары ғана емес қазақ тілін білу емтиханынан өте алмайды [2] Мұрағатталған 26 наурыздың 2015 жылы.

1930 жылдардағы аштық

Республикада әкімшілік-жоспарлы мемлекеттік жүйенің қалыптасу кезеңі аса ауыр болды: ауыл халқының отырықшы болуын көздейтін үдемелі ұжымдастыру шеңберінде көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы — көшпелі қазақтардың дәстүрлі шаруашылық ұлттық саласы бұзылды.

30-шы жылдардың басында Қазақстанда БКП(б) Қазкрайкомның бірінші хатшысы Филипп Голощекин жүргізген және байырғы халықты жартылай Көшпеліден отырықшы өмір салтына күштеп ауыстырудан құралған репрессиялық Сталиндік ауыл шаруашылығы саясатының нәтижесінде көптеген малды ұстай алмау салдарынан оның жаппай қырылуы басталып, аштықтан бір жарым миллионға жуық қазақ қаза тапты (Ауыл халқының 31%) . Халық арасында ашаршылық деген атқа ие болған бұл қолдан жасалған ашаршылық в.ф. Михайловтың "ұлы жұт шежіресі" кітабында құжатталған, жүздеген мың адам Қытайға қашып кеткен. 1954 жылы Қытайда тіпті Құлжада орталығы бар шекаралас немесе-Қазақ автономиялық округі (ИКАО) құрылды. 2013 жылы Халық апатының 80 жылдығына орай әділ Медетбаевтың осы "голодомор"туралы деректі фильмі де шықты. Бұл апаттың бір бөлігін кеңестік дереккөздер де мойындайды. КСРО-ның 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы бойынша Қазақ АССР — 3 3,475 млн адам, ал 1939 жылғы санаққа сәйкес 2,327 млн-ға дейін қысқартылды.

Депортация және Қазақстанға қоныс аудару

30-жылдардың аяғында Сталиндік шешім бойынша Қазақстанға КСРО-ның бірқатар халықтары жер аударылды: Батыс Украинадан және Батыс Беларуссиядан поляктар (1936), Батыс Украинадан украиндар (1939-1944) [3], Приморье мен Сахалиннен корейлер (1937), соғыс жылдарында Еділ немістері жер аударылды (1941), Краснодар өлкесінен келген гректер (1941), қарашайлар мен балқарлар (1943), сондай-ақ Солтүстік Кавказдан келген шешендер мен ингуштар (1944), Грузин КСР-нің бес ауданынан ахысхаистандықтар (бұл негізінен ахысхаистан түріктері, содан кейін ахысхаистан күрдтері, терекеме, әзірбайжандар мен хемшилдер) (1944), Қырымнан келген Қырым татарлары (1944), Бессарабиядан келген молдовандар (1949)[4]. 1930 жылдардың ортасынан бастап 1940 жылдардың басына дейін Қазақ КСР-де Алжир, Карлаг және ГУЛАГ жүйесінің Степлаг түзеу-еңбек лагерлері құрылды, онда КСРО-ның көптеген аймақтарынан келген тұтқындар кезең-кезеңімен өтті.

Индустрияландыру

1930 жылдардың аяғында республиканы қуатты индустрияландыру басталды, бұл Қазақстанға жалпы одақтық кешенге органикалық түрде енгізілген сенімді өнеркәсіптік аймаққа айналуға мүмкіндік берді, бұл ретте тау-кен өндіру секторын дамыту басымдыққа ие болды, нәтижесінде республика іс жүзінде орталықтың шикізат қосымшасына айналды , өйткені 1991 жылға қарай одақтық қорғасын өндірісінің 70% - ы Қазақстанның үлесіне түсті, мырыш, титан, магний, қалайы, 90% фосфор және хром, 60% - дан астам күміс және молибден. Сондай-ақ мұнай, алтын, уран, мыс және т. б. ірі кен орындарында барланып, өндіру басталды.[5] Мұрағатталған 9 маусымның 2013 жылы.

Арал теңізінің жойылуы

Ішінара Оңтүстік Қазақстан мен Өзбекстанда мақта монокультурасын дамыту жөніндегі түбегейлі шаралардың нәтижесінде іс жүзінде бір ұрпақ ішінде (салдары 1980-1990 жылдары пайда болды) Арал теңізі жоғалып кетті — мақта бойынша рекордтық жоспарларды орындау үшін егістіктерді суаруға, судың көп бөлігін Аралды қоректендіретін негізгі өзендер — Сырдария мен Амудариядан алды. Алайда, бұл себептер шешуші емес деп танылады [6]

КСРО-ның ыдырауы және Қазақ КСР-нің тағдыры. Салдары

1986 жылы 16-17 желтоқсанда Алматыда үкіметке қарсы көтеріліс болды (негізінен студенттер митинг өткізді), оның себебі КОКП ОК Бас хатшысы Михаил Горбачевтің "варяга" партиясы Геняновск облыстық комитетінің бірінші хатшысы Геннадий Колбинді Қазақ КСР Компартиясы ОК бірінші хатшысы қызметіне тағайындауы болды. Бұл тағайындау КСРО республикаларының басшыларын титулдық ұлттың жергілікті кадрларынан тағайындаудың ұзақ жылдар бойы айтылмаған дәстүрін бұзды. Көтеріліс әскери бөлімдерді тартумен қатты басылды, оның көптеген мүшелері ұрылды, ал басқалары қылмыстық жазаға тартылды, студенттердің көпшілігі институттардан шығарылды [7]. Желтоқсан оқиғасының бірнеше қатысушысы қайтыс болды. Олардың ішінде жастардың бостандық үшін күресінің символы ретінде жас демократ Қайрат Рысқұлбеков ерекше көзге түседі.

1991 жылғы 10 желтоқсанда ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі қабылдаған заңға сәйкес Республиканың атауы" Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы "болып өзгертілді"Қазақстан Республикасы" [8]. Алайда, 1978 жылғы қазақ Конституциясында 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданғанға дейін "Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы" атауы сақталды

21 желтоқсанда Қазақ КСР Президенті Н. Назарбаев Беловеж келісіміне Алматы хаттамасына және ТМД мақсаттары мен қағидаттары туралы Алматы декларациясына қол қойды.

Ал 1991 жылы 26 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесінің Республикалар Кеңесі Қазақ КСР халық депутаты, белгілі қазақ жазушысы Әнуар Әлімжанов төрағалығымен ТМД-ның құрылуына байланысты Кеңес Одағының жұмысын тоқтату туралы № 142-Н Декларацияны қабылдады.

Қазақстан тарихы
Ежелгі Қазақстан тарихы
Тас дәуірі Қола дәуірі Темір дәуірі Сақтар • Үйсіндер • Қаңлылар • Ғұндар
Қазақстанның ерте орта ғасырлардағы мемлекеттері
Түркі қағанаты (552—603) Батыс Түрік қағанаты (603—704) Шығыс Түрік қағанаты (682—744) Түргеш қағанаты (704—756) Қарлұқ қағанаты (756—940) • Қимақ мемлекеті ІХ ғ.соңы -ХІ ғ.басы • Оғыз мемлекеті ІХ ғ.соңы -ХІ ғ.басы
Қазақстанның дамыған орта ғасырлардағы мемлекеттері
Қарахан мемлекеті (942-1212) жж. • Қарақытай мемлекеті (1128-1213) жж. • Қыпшақ хандығы Моңғол империясы (1206—1291) Жошы ұлысы (1224—1481) Шағатай қағанаты (1222—1370) Орда-Ежен ұлысы (1242—1446) Шайбани ұлысы (1243 — ?) Ақ Орда (XIII—XV ғғ.) Көк Орда • Әбілқайыр хандығы (1428—1468) Ноғай ордасы (1440—1634) Моғолстан (1348—1514) Ташкент хандығы (1501—1627)
Қазақ хандығы дәуірі
Қазақ хандығы (1465—1847) Ұлы жүз (1715—1822) Орта жүз (1715—1822) Кіші жүз (1715—1824)
Ресей империясы құрамындағы Қазақстан
Бөкей Ордасы (1801—1872)
Кеңес одағы құрамындағы Қазақстан
Алаш автономиясы (1917—1920) Түркістан автономиясы (1917—1918) Қырғыз (Қазақ) АКСР-і (1920—1925) Қазақ АКСР-і (1925—1936) Қазақ КСР-і (1936—1991)
Тәуелсіз Қазақстан тарихы
Қазақстан (1991—қазір)
Портал «Қазақстан» Санат «Қазақстан тарихы»