Қазақ тіліндегі арабизмдер

«Альбатта» арабизмінің қазақша жазылу үлгілері.
• Араб түпнұсқасы «әл-батта» (араб.: البتة‎ — біржолата, үзілді-кесілді);
• «Қадим» жазуымен;
• «Төте» жазуымен;
• Заманауи жазылуы (қаз. әлбетте әлбетте — әрине, сөзсіз);

Қазақ тіліндегі арабизмдер — қазақ тіліне тікелей араб тілінен немесе парсы, түрік тілдерінің әсер етуімен еніп, қазақ сөз қорының бөлігіне айналған бірліктер. 3000-ға жуық арабизм бүгінгі күні қазақ тілінде кеңінен қолданылады.

Ең алдымен, араб сөздерінің қазақ тіліне кіруінің басталуы қазақтар арасындағы Ислам дінінің таралуымен байланысты. Қазақтар үшін жаңа, таныс емес діни терминдер жергілікті тілдерге аударылмай, қазақша айтылуының ескерілуімен тура қабылданып отырған. Мысалы, «мәсжід» сөзі «мешіт» сөзіне айналыпты. Сондай-ақ, арабизмдердің таралуына араб әліпбиінің негізінде құрылған қазақ жазуы да бірден-бір себеп болды.

ХХ ғасырда атеистік құрылыстың кесірінен қазақтардың діндарлық деңгейі кемігеніне және арабизмдердің сол себепті көбеюіне шектеу қойылғандығына қарамастан, жалпы алғанда арабизмдер әдеби қазақ тілінде де, күнделікті ауыз-екі сөздер арасында да сақталып қалған. Олардың сақталып қалуына бірінші латын, кейіннен кирилл әліпбилерінің КСРО заманында енгізудің өзі зарар келтірмеді. Мәселен, Абай Құнанбайұлының еңбектерінде араб тілінен енген кірме сөздер саны орасан зор болғаны сонша, әзірленбеген қазақ оқырманы кейбір сөздердің мағынасын түсінбеуі де ықтимал. Мұндайды басқа да сол дәуірдің ақындары мен жазушыларының әдебиетінен аңғаруға болады.

Қазақ тіліндегі арабизмдердің мысалдары

Бұл бөлім жалпы қолданылатын арабизмдер тізімін қамтиды.

Сәлемдесу

• Сәлеметсіз бе / Сәлем / Ассалаумағалейкүм — سلام‎ (сәләәм); اَلسَّلَامُ عَلَيْكُمُ (әс-сәләәму ’аләйкум)

Жазумен байланысты

• Кітап (бітік) — كتاب (китәәб)
• Қалам — قلم (қаләм) (жазатын таяқ)
• Дәптер — دفتر (дәфтәр)
• Хат — خط (хатт) (сызық, жазу)
• Мақала — مقالة (мақаалә)

Мемлекет және құқықпен байланысты

• Мемлекет — مملكة (мәмләкә)
• Үкімет, өкімет — حكومة (хукуумә)
• Арыз (өтініш) — عرض (’ард)
• Отан (атамекен) — وطن (уатан)
• Әкім — حاكم (хәәким)
• Құқық — حقوق (хуқууқ)
• Әділет — عدالة (’әдәәлә)

Исламмен байланысты

• Дін — دين (диин)
• Сауап — ثواب (сәуәәб) (сый)
• Тәубе — توبة (тәубә)
• Жамағат — جماعة (джәмәә’ә) (қауым)
• Мешіт — مسجد (мәсджид)
• Мұнара — منارة (мәнәәрә)
• Хақ және ақиқат — حق (хаққ) және حقيقة (хақииқа)
• Бісміллә — بسم اللّٰه (бисми-Лләәһ) (Алланың атымен)
• Астапыралла — أستغفر اللّٰه (астағфиру-Ллааһ) (Аллаһ өзі кешірсін)
• Бәрекелді — بارك اللّٰه (бәәрәкә-Ллаһ) (Аллаһ разы болсын!)
• Әумин — أمين (әмиин) (Аллаһ қабыл етсін)
• Дұға, дуа — دعاء (ду’әә)
• Мұқтаж — محتاج (мухтәәдж)

Уақытпен байланысты

• Уақыт — وقت (уақт)
• Заман — زمان (зәмәән)
• Сағат, сәт — ساعة (сәә’ә)
• Жұма (бесінші күн) — جمعة (джум’ә)
• Ғасыр (жүз жылдық) — عصر (’аср)

Оқу мен ғылыммен байланысты

• Мектеп — مكتب (мәктәб) (кеңсе, үстел)
• Тағылым, тәлім — تعليم (тә’лиим)
• Ғылым, ілім — علم (’илм)
• Мұғалім — معلم (му’әллим)
• Дәріс — درس (дәрс)
• Тәжірибе — تجربة (тәджрибә)
• Ұстаз, ұста — أستاذ (устәәз)

Қосымша әдебиет

• С.С. Кеңесбаева. «Қазақ тіліне арабизмдердің енуіндегі сингармонизм әсері. Тіл мен сөйлеу зерттеуі» — Мәскеу, 1971.
• С.С. Кеңесбаева. «Арабизмдердің қазақ тіліндегі фонотактикалық модельдері» — Алматы: «Наука», 1987.
• Ж.Ж. Есеналиева. «Абай туындыларындағы арабизмдер мен фарсизмдердің қолданылу ерекшеліктері» — 1993.
• Г.Ж. Бүркітбай. «Қазақ түсіндірме сөздіктеріндегі арабизмдердің лексикографиялық сипаттамалары» — 2003.
• Г.А. Досжан. «Қазақ тілінің дамуы мен жалпы түркілік терминология» — ЕҰУ.