Қазақ қашан жетіледі

«Қазақ қашан жетіледі», Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Алғаш рет 1918 ж. «Абай» журналының 9-санында жарияланған. Соңына «Мухтар» деп кол қойылған. Әуезов шығармаларының 50 томдык толық жинағының 1-кітабында жарық көрді (1997, 113-117-беттер). Мақалада 20 ғасырдың 20-жылдарында қазақ елінде қалыптаскан саяси-әлеуметтік, ұлттық-рухани жағдай туралы мәселе козғалып, соған автор өзінің пікірін, жан толғанысын біддіреді. Қазақтың тез арада өркениетті мемлекеттер қатарына қосылуына қандай кедергілер бар екенін, оларды жоюдың жолдарын атап-атап көрсетеді. Олар, біріншіден, адамның өмір сүру тәсілін өзі отырған жердегі табиғи жағдай айқындайды. Оған жер, су, өсімдік, орман-тоғай, аң-құстың көп-аздығы, ауа райы тікелей әсер етеді. Адам мінезі де сол тіршілік көзіне байланысты қалыптасады. Екіншіден, өркениетке тез қадам басу үшін, сол ұлггың ішіндегі экономикалық, кәсіптік, мәдени байланыс үнемі қозғалыста, халықтың рухани топтасқан ортасы болуы шарт. Бұл ара¬да тұрақты табыс көзі шешуші міндет атқарады. Қазақта мұндай қарым-қатынас жоқ, малдың төлімен мемлекетті қамтамасыз ете алмайды. Үшіншіден, мемлекетпен шекаралас елдердің достық-дұшпандық ниеті, даму дәрежесі, алыс аймақтармен алыс-беріс жасау мумкіндігі де шешуші рөл атқарады. Ал қайақ елінің көршілері ешқашан достық ниет танытқан емес, үнемі әскери қоқан-лоқы көрсетіп, қырып-жоюмен келеді. Теңізге тікелей шығатын жол жоқ. Мұның үстіне ұлт экономикасын көтеретін фабрика-зауыт қазақтың қолында емес, өз бетінше өкім шығара алмайды, сауда дамымаған. Айырбас пен алыпсатарлық қана бар. Осы мәселелөрдің бәрін шешу үшін, улттык дербес мемлекеттік құрылымы мен саяси-азаматтық бостандығы қамтамасыз етілуге тиіс. Қазақ автономиясының мәселесі де шешілген жоқ, Ресейдегі көп үкіметтің бірі мойындаса, бірі мойындамайды. Сыртқы жаудан қорғайтын тұрақты әскер де жоқ. Сыртқа қорған, ішке айбар болатын ескерсіз елдікті сақтап тұру қиын. Осы айтылған себептерді дәлел етіп, қазақжақын арадажұрт санатына коси¬ла қояр деген пікірді асығыс көремін деп қорытады ойын данышпан қаламгер. Ә. мақаланы ел-жұртты марғау, самарқау, селсоқ қаппынан шығарып, ояту үшін, намысын қоздырып, шамырқандыру үшін әдейі ашынып жазған сияқты. Мұны да бір шығармашылық тәсіл деп ұққан дұрыс.