Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі

«Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі». Мұхтар Әуезовтің мақаласы. «Шолпан» журнапының 1922 жылғы 2, 3-санында «Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі» деген атпен, жалғасы 1923 жылғы 4, 5-санында «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» деген атпен жарияланған. Библиографиялық көрсеткіштерде кейінгі атаумен беріліп жүр. Кейін жазушының «Әдебиет тарихы» кітабына қосымша ретінде енген (А., 1991, 223-234-беттер). Қолжазбасы сақталмаған. Мақалаға автор «Тарихи-әдеби сын» деген қосалқы атау берген. Соған сәйкес қазақ әдебиетінің бүгінгі, ертедегі тарихи сыр-сипатына шолу жасау арқылы айқындауы методологиялық жағынан ұтымды шыкқан.

«Ескі әдебиеттін түрін білу, бетін ұғу, ағымына түсіну біздің өзіміз үшін керек. Бүгінгі әдебиетке белгілі жол салып, дұрыс бағыт береміз дегенде, жалпы қазақ әдебиетінің еткен күнін, бүгінгі қалпын һәм келешегін де түгел түсіну керек. Сонда ғана әрбір жазушы хақиқатқа жақын сөйлеуі де мүмкін»

деп жазады. Бұл макалаға дейін қазақ әдебиетінің тарихын ғылыми тұрғыдан саралап, дәуірлеудің үлгісі жасала қоймаған болатын. Сондыктан жас автор алғаш рет өзінше: ескі ауыз әдебиеті, көшпелі дәуір әдебиеті және жазбаша әдебиет деп, шартты тұрде үш үлкен салаға бөліп қарастырады. Ауыз әдебиетінен Абай дәуіріне дейінгі аралықтағы әдебиетті автор «көшпелі дәуір әдебиеті» деп атап, оны жазба әдебиеттің басы деп санайды. Көшпелі дәуір ақындары - өз заманының бел баласы. Ап олардың заманы қараңғыда сипалап, сенделудің, жалпақ адасудың заманы болды.

«Бірақ ол дәуірдің ақындары жазба әдебиеттің басы екендігі даусыз. Себебі бұлардың өлендерінде ел тұрмысының бұрынғы айтылып жүрген жапғыз қызығы мен желігінен басқа түрмыстағы негізгі дерт, негізгі себептер айтыла бастаган. Ел күндегі емірі, күндегі сезімі, күндегі ойыменен әдебиет шеңберінің ішіне кіре бастаған»

дейді. Жазба әдебиетте Абайдан сон аты аталатын «Қазақ» газеті. Оның шығарушылары мен негізгі авторлары А. Байтурсынов, М. Дулатовтардың әдебиетте ұлтшылдық туын кетеріп, ел дертінің себебін ұғып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін бір жерге жиып, «патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да, бос сөзден де іске қарай аяқ басамыз деп, талап қыла бастаған» тарихи қызметінің маңызын, сол дәуір ерекшелігін, соған сәйкес әдебиеттің де негізгі бағыт-бетін жіті аңғара алғанын байқатады. Автор «Қазақ» газетінің қоғамдық-әлеуметтік, саяси қызметін осылай жоғары бағалай тура, «таза әдебиет көзімен қарағанда, «Қазақ» газетінің заманында қазақ әдебиеті белекше түр тауып, өркендеп кетіп еді деп айтуға болмайтынын», өйткені саясат жүзіндегі бірбеткей жұмылудың заманында әдебиет көп жаңа түр тауып кете алмайды деген түсінік тұжырымын да ашып айтады. Сондықтан Абайдан басталған реализм сарыны қазақ әдебиетіне осы күнге шейін жол болып келе жатыр, сол Абай салған жолдан көп ұзап өзгеріп кете қойған жоқпыз дейді, Одан әрі автор әдебиеттегі жаңапықтын нышаны соңғы жылдары ғана енді-енді көріне бастағандай, «...құрғақой, жадағай сөз (рассуждение) күйі осы күнде ішкі терең сезім, нәзік сыр күйіне айналып келеді». Бұның белгісі Мағжан Жұмабаевтың соңғы «Ертегі», «Қорқыт» сияқты өлеңдерінде бар деген пікірін ортаға салады. Автор мақаладағы осындай теориялық ой-толғамдарын түйіндеп қорытындылай келіп, соңында әдебиеттің ендігі апдағы міндеті қазақ емірінің түгел шынайы суретін керсетуі керек, қазақтың езіндік негізгі мінезін айқын ашатындай типтік бейнелер жасау қажет. Бұрынғы әдебиеттің ішіне тазша бала менен жалшы сақау қатын да кірген болса, бүгінгі әдебиетке қалпақ киген оқығаннан бастап, қой жайып жүрген қойшыға шейін кіруге тиіс. Әдебиет сол күнде ғана өмір айнасы, өмір тезі болуға мүмкін деп аяқтайды.