Қайғы

Ел қайғысы

ҚАЙҒЫ, қасірет – 1) адамның азалы жан сезімі мен қапалы көңіл-күйінің белгісі. Қазақ халқының дүниепайымындағы “өмір мен өлім” ұғымы бойынша “тумақ бар жерде өлмек бар” және өлім барлық адамға тән. Жақын, қимас кісісінен айырылғанда, қаза үстінде, қаралы жағдайда жылау, егілу, аза тұту адамның адамдық қасиеті. Абай 5-қара сөзінде: “Көкірек толған қайғы кісінің өзіне де билетпей, бойды шымырлатып, буынды құртып, я көзден жас болып ағады, я тілден сөз болып ағады”, – дейді. Ауыр қайғыны жеңілдету, бөлісу, шер тарқату, өлімнің орны мен қадірін білдіру барысында жоқтау айту және жаны жаралы, жылаулы адамды жұбату – қазақтың ежелгі ғұрпы. Қайғыға қарама қарсы сезім – қуаныш. Қайғы – адам өміріне бақытсыздық, қуаныш – бақыттылық күй әкеледі. Бірақ “мәңгілік жан” ұғымына сәйкес, қысқа ғұмырда бақыттылық та бақытсыздық та тұрлаусыз немесе алма-кезек ауыспалы. Бір күйден екінші күйге өту туралы физикалық заң шеңберіне сыймайтын өмір сүру қалпында адам жаны қуаныш-шаттықта көбірек болуға ұмтылғанымен, сол жолда тағы да қайғыға кез болмақ. Соның бірі – ғашықтық. Сүйген жанға қол жетпеу, ынтызарлық – жар махаббатының қайғысы болса, рухани жетілу, өмір мәнін іздеу, хаққа қауышуға ұмтылу – кемел адам қайғысы. 2) Соғыс, аштық-ашаршылық, зұлмат, рухани дағдарыс жағдайындағы қоғамдық көңіл-күй көрінісі. Ел басына күн туғанда қоғам өмірінде жабығу мен жабырқау, торығу мен тарығу секілді уайым, ащы зар, қасірет сарыны орын алады. Ел мен жер қайғысы әлеумет қайғысына ұласып, тұтастай халық азап шегіп, терең мұң, ауыр налаға бой алдырады. Жоңғар шапқыншылығы тұсындағы ұлы қырғын (“Қаратаудың басынан көш келеді, Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді”), орыс отаршылдығы орнаған зар заман, Қазан төңкерісінен кейінгі ашаршылық пен зұлмат, қуғын-сүргін кезеңде қазақ қоғамын босқындық пен бодандыққа киліктірген бүгінгісінен баз кешу сарынынан туған өкініш пен өксік жайлады. Басынан бағы тайып, тұрлаусыздық, күншілдік пен сатқындық, азғындық, жалғандық жайлап, жүрер бағыт таппай, рухани дағдарған елдің тауқымет-тақсіреті Абай шығармаларында көрініс тапты: “Ел бұзылса, құрады шайтан өрмек, Періште төменшіктеп, қайғы жемек”,“ Мұңдасарға кісі жоқ сөзді ұғарлық”, “Жүрегім менің қырық жамау, Қиянатшыл дүниеден”, “Ішім толған у мен өрт, сыртым дүрдей...”. Сондай-ақ, Абай ел қайғысымен дерттенбей, қара басының қамы, қу дүние үшін жанын жалдап, арпалысып, мал қайғысымен жүрген адамды “Малға достың мұңы жоқ малдан басқа” деп, надандық, тоғышарлықпен өткізген бос өмірге ашынады.