Қалмақ тілі
| Қалмақ тілі | |
| Өз атауы: |
Kalmyk language |
|---|---|
| Елдер: | |
| Сөйлеушілер саны: |
107 742 (2021 ж., Ресейде) |
| Классификация | |
| |
| Жазуы: | |
| Тіл коды | |
| МЕСТ 7.75–97: |
кал 260 |
| ISO 639-1: |
xal |
| ISO 639-2: |
xal |
| ISO 639-3: |
xal |
| Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика | |
Қалмақ тілі (Kalmyk language) — Алтай тілдері отбасының батыс-моңғолдық тобына кіреді. Тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады, екінші буынға дейін қоса алғанда, таңдай үндестігімен сипатталады. – Қалмақстан Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1994, Тілдер туралы Заң 1999).[1]
Референтті халық
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Референтті халық: қалмақтар; өз атауы – хальмг.
Географиялық таралуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қалмақ ұлты жалпы б.з. ХV ғ. қалыптасты, осы кезде ойраттар (құрамына қалмақтар кіретін батыс моңғолдар) Жоңғарияда дербес хандықты құрды. ХVI ғ. қалмақ хандықтары «Дербен-ойрат» («Төрт ойрат») Одағына бірікті. Бұл одаққа кірген халықтар қазіргі қалмақтардың тікелей ата-бабалары болып табылады. ХVII ғасырдың бірінші жартысында қалмақтарды Жоңғариядан Ресейге қарай ығыстыру және оларды Төменгі Еділ бойымен қоныстандыру басталады.
Қазіргі кезде қалмақ тілінде Ресейдің еуропалық бөлігінің оңтүстігінде, Қалмақстан Республикасы аумағында сөйлейді.[2]
Диалектісі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Оның 3 диалектісі бар: Дербет (дэрбэт), Торғұт және Бузавский (Дон қалмақтары).[3]
Жазуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1648 жылдан 1924 жылға дейін қалмақтар ұйғыр графикалық негізінде Тодо Бичг (Айқын жазу) жазуын пайдаланды; 1924 жылдан 1931 жылға дейін жазу орыс (кирилл) графикасына, 1931 жылы латын әліпбиіне аударылды. Алайда 1938 жылдан бастап жазу орыс (кирилл) графикасына қайтарылды. Қытай қалмақтары ескі жазуларды қолдануды жалғастыруда.[4]
Ресейде қолданылатын қалмақ әліпбиі:
| А а | Ә ә | Б б | В в | Г г | Һ һ | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | Җ җ | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н |
| Ң ң | О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ү ү |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь |
| Э э | Ю ю | Я я |
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 132-133. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- ↑ Қалмақ тілі. Тексерілді, 11 маусым 2025.
- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 11 маусым 2025.
- ↑ Қалмақ тілі. Тексерілді, 11 маусым 2025.