Қапаған хан

ҚАПАҒАН ХАН (Мочжо, Мочур) – 693 – 716 ж. Екінші Шығыс Түрік қағанатының екінші ханы, 693 ж. ағасы Құтлық қайтыс болғаннан кейін, 27 жасында таққа отырады. Қапаған хан өзін ірі мемл. қайраткері, дарынды қолбасшы және шебер саясаткер ретінде көрсетті. Ол билікке келген кезде түріктер толығымен Таң империясының үстемдігінен босамаған болатын. Қапаған хан ағасының саясатын жалғастырып, түркі тайпаларын азат ету мен күшті түрік мемлекетін құру үшін күрес жүргізеді. Оның кеңесшісі Тоныкөк болды. 694 – 698 ж. Қапаған хан Таң әскерін бірнеше рет жеңеді және Қытайға тонаушылық жорықтар ұйымдастырады. Қағанат жерін кеңейту үшін хан өзінің немере інілері Могилян мен Күлтегінді батысқа қарай жібереді. Олар 701 ж. Жетісуды, Шу бойындағы тайпаларды бағындырады. Орта Азиядағы Таң әскерін талқандап, Могилян кейін оралады. 703 ж. Таң императоры Шығыс Түрік қағанатын мойындап, келісімге келеді. Бірақта 706 ж. Қытай әскерлерінің Орта Азиядағы түркі тайпаларына жорық жасауы, Қапаған ханды Қытайға жорық жасатады. ІІ Шығыс Түрік қағанаты бірте-бірте күшейе бастайды. Екінші Түрік қағанатын жоюды күшпен жүзеге асыра алмаған Таң әулеті, енді дипломатияға көшеді. Қ. х-ға қарсы солтүстіктен – қырғыздар, батыстан – түргештер, оңтүстіктен – қытайлар одағы құрылады. Қапаған хан Тоныкөктің кеңесімен қарсыластарын жеке-жеке талқандайды. Бұл соғыстар Қапаған ханды тек қолбасшы ғана емес, сонымен бірге ірі саясаткер ретінде көрсетеді. 712 ж. 120 мыңдық қытай әскері талқандалып, қолбасшылары қолға түсіріледі. Осылайша, Қапаған хан тұсында Екінші Түрік қағанаты өзінің ең шырқау шегіне жетеді. Түркі тілдес тайпалар біріктіріледі, көршілер бағындырылады, Таң әулеті қағанатты мойындауға мәжбүр болады. Таң әулеті қағанатты жеңудің дұрыс жолы деп, тайпалар арасында іріткі салу саясатына көшеді. Нәтижесінде 708 – 714 ж. қарлұқтар, татаптар, қидандар көтеріліске шығады. Оларды ұйғырлар, Жетісудағы түріктер, Гоби, Иншань, Алтайдағы билеушілер қостайды. Көтерілістер күшпен басылады. 716 ж. 50 жасында Қапаған хан көтерілісшілер қолынан қаза табады. Қапаған ханның ерліктері мен жарқын істері жазба деректермен бірге, түркі жазуларында да сақталған. Білге қаған мен Күлтегінге арналған жазба ескерткіштерде оның Түрік қағанаты үшін жүргізген соғыстары мен жорықтары баяндалады.

Дереккөздер

“Қазақ Энциклопедиясы”, 9-том