Қараноғай-Шала оқиғасы

ҚАРАНОҒАЙ-ШАЛА ОҚИҒАСЫ – 1922 ж. соңында Шу бойында орын алып, халық санасына терең із қалдырған оқиға. Қыстауына оралған көшпелі ел-жұртқа көрсетілген озбырлық пен оның ауыздықталуы арқау болған Қараноғай-Шала оқиғасы халық арасында Байсейіт-Мұқыш әңгімесі деп те айтылады. Оқиға былай өріс алған. Қазақ халқының екі кеңестік автономияға бөлініп, терістігі – Қазақ АКСР-іне, оңт-гі – Түркістан АКСР-іне қарап тұрған кезі. Шу өз-нің алқабын қыстап, Сарыарқаны жайлайтын бірнеше болыс көшпелі жұртшылықтың көңіл-күйі әкімш. жағынан Түркістан Республикасы қарамағына өтіп алуды ресмилендіру жағына ойысқан. Соған байланысты, 1922 ж. күзде белгілі қайраткер Дінше Әділов (ел ішінде оны Мұқыш деп атайды) ауыл балаларын Ташкент оқу орындарына әкеп орналастырады да, Түркістан Республика басшылығына ел тілегін жеткізеді. Оған ауыл-ауылда тұрғындар жиындарын өткізіп, тиісті өтініш тұжырымдалған қаулы-қарарлар шығартып әкелу үшін Сырдария облыстық атқару к-тінен арнайы мандат беріледі. Соған сәйкес ол Шуды қыстап отырған ауылдарды аралап, елдің ерік-жігерін білдірген жиналыстарға қатыса бастайды. Осы кезде Қараноғай деген біреудің көрші ауылдарды Кеңес өкіметі атынан әбігерге салған жүгенсіз де озбыр істері естіледі. Жан-жақтан Д.Әділовке жаушы да жіберіледі, билік өкілі ретінде адамдар одан және оның ел ішінде беделі зор ағасы Байсейіт Әділовтен араша сұрайды. Ұзамай, Қараноғай аталып жүрген адамның Ақмола уездік атком мүшесі Ғалым Әбубәкіров екені белгілі болады. 1918 ж. С.Сейфуллин, Б.Әділовпен қатар алғашқы Ақмола совдепіне енген большевик. Ол 1922 ж. күзінде көрші Қарқаралы уезімен екі арадағы барымташылыққа байланысты туған дауларды реттейтін комиссияның Ақмола жағынан тағайындалған төрағасы ретінде іссапарға шығады да, оны тиянақтамай, қарамағындағы 8 милиционерімен бірге, салық жинау желеуімен, Ақтау, Ортау болыстарын аралайды. Шала Жолдасбеков деген жамағайынын көмекшісі етіп алады, милиция қатарын ел ішіндегі жылқы ұрыларымен толықтырады. Шу өңірін қыстап қалады да, зорлық-зомбылығын үдетеді. Халықты талан-таражға түсірген, қыз-келіншекті басыну, ар-намысты аяққа таптау бейбастақтықтарына жол берген бұл өкімет өкілінің қылықтары елдің ашу-ызасын тудырады. Жергілікті биліктің, ауданы милицияның өкілдері қатысқан халық кеңесінің шешіміне сәйкес, Байсейіт Қараноғай мен Шаланы тұтқынға алуды жүзеге асырады, ал Мұқыш оларды өлім жазасына кескен халық үкімінің орындалуын ұйымдастырады. Ғ.Әбубәкіров жиған жасақ тарқатылады, ал қару-жарағы және тұтқындалған бір тобы Әулиеатадан Шу бойына арнайы келген қылмыс іздестіру бөлімінің қызметкерлеріне тапсырылады. Қараноғай-Шала оқиғасы жайында Ақмола және Әулиеата уездік аткомдарына баянхат жолданады. Д.Әділов Әулиеата мен Ташкентте оқиға жайында және Шуды қыстайтын болыстардың әкімш. бағынысын шешуді сұраған халық жиналыстарының қаулылары негізінде арнайы баяндама жасайды. Тиісті комиссия құрамына еніп, көшпелі ел-жұртты жаңа жер-суға қоныстандыру ісімен шұғылданады. Қ-Ш. о., оның шарықтау шегі – қорланған қарапайым халықтың ар-намысына ара түсіп, басбұзарларды кесімді әрекеттерімен тыйған Байсейіт пен Мұқыш ерлігі аңызға айналады, жыр туады. Алайда жоғарғы ресми билік буындарындағылар оларға Қараноғай-Шала оқиғасын кешіре қоймайды: 1923 ж. Қазатком (Орынбор) Түркаткомнан (Ташкент) Әділовтерді ұстап беруді жеделхатпен сұрайды, 1924 ж. Қазақ АКСР-і Бас милиция басқармасы (Орынбор) «Әділовтердің салық жинауға кедергі келтіргені», яғни Қараноғай-Шала оқиғасы жайында материал жинайды. Қазақ жерлерінің бірігіп, өкіметтің жаңа астанаға (Қызылорда) көшуіне байланысты аз уақыт тыншығанымен, ұзамай қудалау қайта басталады. 1927 ж. Б.Әділов тұтқынға алынады. Іс Әділет халкоматында қаралып, ұзамай оны кепілдікке шығару мүмкін деп табылады. 1928 ж. өткізілген тәркілеу науқанына байланысты Қараноғай-Шала оқиғасына жаңа саяси мән беріледі. 1928 ж. желтоқсанда, «тәркілеуге қарсылық білдірген» Әділовтерді тұтқынға алу үшін ГПУ-дің қарулы жасағы жұмсалады. Б.Әділов оққа ұшып, Д.Әділов тұтқындалады. Содан әйгілі «Алаш ісі» қозғалады. А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, т.б. алаш зиялылары қызметінің «контрреволюциялық» сипатын қоюлата түсу мақсатында іске қиыстырылған «Әділовтің бандасы» деп аталатын жасанды саяси қылмыстық топты ойлап табуға 1922 жылғы Қараноғай-Шала оқиғасы қолайлы сылтау болды. Оқиғаға қатысқан Байсейіт-Мұқыш серіктері (барлығы 16 адам) түгел қамалып, Мәскеуде тергелді. 1930 ж. Д.Әділов (Ж.Аймауытов, А.Юсупов, Ә.Байділдинмен бірге) атылды, өзгелері түрлі мерзімге кесу жолымен жазаланды. Бәрі де 1988 ж. 4 қарашада Қазақ КСР Жоғ. Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы ұйғарымымен ақталды.^[1]