Қарақалпақ әдебиеті

Қарақалпақ әдебиеті. Қазақ - қарақалпақ, қарақалпақ - қазақ тілдері - түркі тілдес халықтар арасында ең жақын тілдердің бірі.

Абайдың сөз өнері, туындылары қазақ халқына қандай ардақты болса, «сұрасқанда түбі бір, көріскенде түрі бір» қарақалпақ халқына «Қарақалпақ классикалық әдбиетінің биік шыңы Бердақ» шығармалары сондай бағалы, әрі қадірлі, әрі таныс. Екі халықтың сөз өнерін жасаушы қайраткерлері көркем сөз өнерін жасау жолында бірімен бірі қоян-қолтық араласып жүрді.

«Түркістан уәлаяты» газетінің 1878 жылғы N° 11, 12 сандарында Күнқожа Шернияз ақынмен дос болып, хабарласып тұрғаны, Күнқожаның қазақ ақындары Күдерімен, Ұлбикемен, Құлымбет шайырдың Әбубәкірмен, Әжінияз қожаның Торғай облысындағы кіші жүз Тама руының Меңеш атты ақын қызымен айтысқаны туралы мақалалар басылған. Бердақ өзінің көлемді «Айдос би» дастанын қазақша жазды. Қарақалпақ поэзиясының лирик ақыны Әжінияз да өлең-жырларын қазақша жазған. Қарақалпақ ақындарының қазақтың суырып салма ақындарымен өнер сайысына түсуі, Бердақ пен Әжінияз секілді қарақалпақ әдебиеті саңлақтарының шығармаларын қазақша шығаруы - қарақалпақтардың Абайды түпнұсқада оқитындығын білдірді. Абай шығармалары қарақалпақ халқы арасында алғашында кеңінен насихатталды. 1899 ж. Т. Ізтілеуов Бұқарадағы әйгілі оқу орны Мир-Арабтың Кекелташ медресесінде оқыған. Жас ақын медресе сабағынан қолы босаған кездерде қарақалпақ еліндегі қазақтар мен қарақалпақтар арасында болып, соларға шығыс әдебиеті маржандарын, қазақ жырларын, Абай шығармаларын насихаттап, ел арасына таратумен айналысқан. Ол: «Хорезм жұрты хабарлы,

Шорахан, Төрткүл, Шымбайды

Киіз үйлі қазақтың

Есіткен жері сөзімді

Аяқасты қылмайды...» - дейді. Шорахан, Төрткүл, Шымбай - Қарақалпақстандағы жер аттары. Төрткүл, Шымбай - елдің Нөкістен бұрынғы астанасы.

Тұрмағамбет - Абай шығармаларын қарақалпақ еліне тұңғыш таныстырушы болса, Бердақ шығармаларын да Сыр бойындағы қазақтарға жыл құсындай алғаш жеткізуші. «Кел-дағы Жайхун бойын аралап, Қазақтарға жырлап бердің Бердақты...», - деген ақын 3. Дәулетбаевтың өлең тармақтары пікіріміздің дәлелі болмақ. Т. Ізтілеуовпен жиын-тойда талай бас қосқан, сырлас, сапарлас, дос болған ақын Қуаныш Баймағамбетов: «Ол Бердақ шығармаларын жаттап, қарақалпақ әнімен Садриддин Айниге жырлап берген», - дейді. Демек, Т. Ізтілеуов - Бердақ жырларын қазақтарға тұңғыш таныстырушы болса, әрі Бердақ шығармалары арқылы қарақалпақ әдебиетін С. Айни арқылы тәжік халқына, тәжік әдебиетіне бірінші жеткізуші. Абай шығармаларының қарақалпақ халқына таралуына әдебиетші ғалымдар елеулі еңбек сіңірді. Әдебиетшілер қарақалпақ әдебиеті тарихын зерттеу көзеңдерінде Абай есімін, шығармаларын атап отырды. Қарақалпақ халқының алғашқы академигі М. К. Нурмухамедов Бердақтың қарақалпақ әдебиетіндегі алатын орнын «Пушкин - орыс, Шевченко украин, Руставели - грузин, Науаи - өзбек, Абай - қазақ, Мақтымқулы - түрікмен халықтары үшін қандай болса, Бердақ та қарақалпақ халқы үшін сондай», - деп бағалағанда, Абайдың дара ақын екенін мойындау, Бердақты тану үшін осы Ұлыақындарды тану қажеттігін нүсқағандығы. Қарақалпақ әдебиеті тарихының білікті зерттеушісі Баекеш Қалімбетов «Әжінияздың лирикасы» еңбегін жазғанда Абайдың Әжіниязбен, Әжінияздың айырым шығармаларын Абай сатираларымен салыстырып, образ жасау шеберліктерінен үндестік табады. Ғалым Әжінияздың «Ала құс» сатирасын былай талдайды: «Аспанда жүр ала-ала көрініп,

Жерге тұссе қүйрығынан сүрініп.

Балақ жүні тепкірінен түріліп,

Тарландай тітіренер біздің ала құс. Ала құстың бүркіт көбі тырнағы, Хасла жаздырылмас ұрса қармағы, Елге ауыр түссе керек салмағы, Соңындай бимаза біздің ала құс».

Халқымыз көбінесе тұрақсыз, сатқын адамдарды сауысқанға теңейді. Ал сұм адамдарды - түлкіге, аңқау адамдарды түйеге теңеп тағылымды сөздерменен көпшілікті дұрыс болуға уағыздайды. Көп ұнамсыз адамдарға «хақкедей шық-шықтап» дейді. Міне, Әжінияз бұл жерде «Ала құс» арқылы өзі жасаған дәуірдегі ел билеген алаяқтарды хәккеге теңеп, көркем образды сөзбен әжуа етіп, түйреп отыр. Ал, Абай шығармаларында бұл образ былай берілген: «Болыс болдым, мінеки,

Бар малымды шығындап...

Сөйтсе-дағы елімді,

Ұстай алмадым мығымдап,

Күштілерім сөз айтса,

Бас изеймін шыбындап...

Сыртқыларға сыр бермей,

Құр күлемін жымыңдап...»

Абай сол дәуірдегі болыстардың барлық сырын астарламай-ақ сол табиғи қалпында беріп отыр. Бұдан біз тақырып бір болғанымен, көркем образ бен баяндау әдісінде әрбір өлеңнің өз стилі мен өз тәсілі бар екендігін кереміз. Абай пікірін болыстың монологі арқылы берсе, Әжінияз сол дәуірдегі билерді астарлы мәнде беріп, сынға алады. Ал шайырдың дидактик. өлеңдерінен басқа әзірге табылған 195 қатардан тұратын мұхаммесі бар. Оның «Шықты жан» мұхаммесі ешқандай шайырлардың ғазелдеріне ұқсамайды. Шығарма сюжеттік мазмұнда құрылған.

«Дарбадар болып гөзибан,

бұл алаште нешше ай,

Тапмадым хуш бир хабар,

кимди сорасаң пазней,

Қалмақы хәш бир Алаш,

мен гөзмеген мәғәр адай,

Бұл пәлекниң гәрдишийдип

басымда бардус ак, уай,

Ах дәрийға, уақ, дәрийға,

мың саңлы әрман шықты жан» -деген қатарларда шайыр лирикалық қаһарман ретінде әрекететіп, сол дәуірдің заман аламатын, өзінің заман қысымымен көрген азабын суреттейді. Әжінияздың мұхаммесіндегі бұл жолдары Абайдың:

«Жартасқа бардым,

Күнде айғай салдым,

Онан да шықты жаңғырық,

Есітсем үнін,

Білсем деп жөнін,

Көп іздендім қаңғырып,

Баяғы жартас - бір жартас,

Қаңқ етер, түкті байқамас...» -

деген шумағымен үндес. Абай да өз дәуірінде қазақ халқының мәдениетке, азаттыққа ұмтылуын арман еткен ақын. Міне, бұл жоғарыдағы жолдардан екі ақынның халық деп соққан жүрегінің дұрсілі естіледі. Әжінияз сол дәуірде қазақ халқының мәдени жақтан артта қалғанына налып:

«Бұл казақтың жок дырханы,

муфты, рәйис қазысы,

Ләхзе саат карары жоқ,

гүз, қысы, бахар, жазысы,

Өзини суупы тутар,

харамы ишип-жеп базысы,

Қазан-аяқ, табағын

аралап жүрер тазысы,

Ах, дарийға, уақдерийға,

мың саны әр маншықты жан...» - десе, Абай да өз үнін:

«Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,

Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың.

Жақсы менен жаманды айырмадың,

Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың...

Бас-басына би болған өңкей қиқым,

Мінеки, бүзған жоқ па елдің сиқын?..» және де:

«Жарлы емеспін, зарлымын,

Оны да ойла толғанып,

Жұртым деуге арланып,

Өзге жұрттан ұялып...» -

деп Әжіниязға үн қосады. Екі өлеңнің де халықты жоғарғы мәдениетке, Озық идеяға шақырғаны көрініп-ақ тұр. Әжінияздың «Керек» мұхаммесі мен Абайдың «Жасымда ғылым бар деп ескермедім...» өлеңі мен ғақлияларының «Екінші сөзін» салыстырсақ, екі ақынның туған халқының ғылымнан кенже қалғандығына өкінгенін, күйінгенін, надандығынан жиренгенін байқаймыз. Халықты білімге, мәдениетке жеткізбей тұрып, ел ішінен халық қамын ойлайтын жақсы азамат шығару мүмкін еместігі ақындар ойының түп қазығы. Омар шайырдың өмірі мен шығармашылығын Айымқұл Пірназаров «Омар шығармаларының суреттеу құралдары хақында» деген тарауында теңеу, адам портретін жасауда және феодалдық патриархалдық замандағы қыздардың ауыр тағдырын көрсетуде қарақалпақ қазақ ақыны Абайдың бір-біріне өте жақындығын дәлелдейді. «Алиф, дал әріптерін қыз мүшелеріне теңеп, сол арқылы өзінің ішкі сезімін беруге ұмтылушылық Молланепес, Алтынсарин, Абай, Әжінияз шығармашылығынан да табылады» - дейді. Қарақалпақ әдебиетшілерінің Абай есімін әр кез атап, ғылыми еңбектерінде сүйсіне баяндауы - Абайды қазақтыңғана емес, қарақалпақ халқына да ортақ, өлең өлкесінде шекараны білмейтін ұлы түлға екендігін дәлел.