Қатысушы:Aigerim zhantayeva/зертхана

Р/с Фразеологизмнің түрі Фразеологизм Мысал 1. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер Су жүректік – қорқақ [ҚТФС;260-бет]. 1.Осындай жанжалды күтіп отырған батыл да су жүректік көрсетпеген («Көшпенділер», 10 бет).

Шыбын өлімі - қаніпезер адам ит құрлы да көрмеу мағынасында [ҚТФС; 316-бет]. 2.Жайшылықта шыбын өлімі құрлы көрмейтін әлгі бір қара қазаққа айтылмақ өлім үкімі миынан шықпай қойғанынга күлді («Көшпенділер», 11 бет). Бармағын шайнау – өкінді, аса қатты қынжалды [ҚТФС; 54-бет]. 3.Хан сол бір сәтті кез есіне түссе-ақ, әлі күнге дейін бармағын шайнайды («Көшпенділер», 15 бет). Сойыл соғар – Шашбауын көтерер; сөзін сөйлер [ҚТФС; 255-бет]. 4.Көптен бері Жәнібек пен Керей осы рулардың сөзін сөйлеп, сойылын соғып, өздеріне баурап жүр («Көшпенділер», 37 бет). Аузы бармай тіркесі тыйым салынған нәрсені, не затты айтуға мұршасы болмау немесе айтуға сөз табалмау, сөзбен жеткізе алмау деген мағынада берілген. 5.- Әлгі Арғын, Қыпшақ арасында дау шығарған жігітті, - деді ол, атын атауға әлденеге аузы бармай («Көшпенділер», 41 бет).

Бас қосқан – бір жерге жиналды, мәжіліс құрып, кеңесті [ҚТФС; 122-бет]. 6.Енді өзінің астанасын Батуханның әскері екі жүз жиырма жыл бұрын бас қосқан Кеңгір бойындағы Орда-Базар деп аталатын қалаға көшірді («Көшпенділер», 41 бет). Көз салды – қарады; көзін тікті; көңілі бөлінді [ҚТФС; 331-бет]. 7.Осы Дешті Қыпшақ жеріне тегіс ие болғаннан кейін, ол Мауреннахр жеріне көз сала бастады («Көшпенділер», 42 бет). Көз тікті – 1. Қадала қарады, тесіле қарады. 2. Тағдырына көз жіберді, ойлады [ҚТФС; 322-бет]. Берілген тұрақты тіркес контексте ауыспалы мағынада біреудің жеріне баса көктеп кіру, жаулап алу мағынасында қолданылған. 8.Демек, Шахрук Әмірдің ұлдары Қорасан Иракқа көз тіксе, ал Әбілқайырдың әлі де болса, Дешті Қыпшақ жеріне қоса, Моғолстанды алмақ ойы бар («Көшпенділер», 42 бет). Бас көтере алмады – қарсыласа алмады; қарсы күреске шыға алмады [ҚТФС; 121-бет]. 9.Мұндай жағдайда, Иран ханы Смайылдың да бас көтеріп, Ақсақ Темір балаларының тізгінін үзіп кетпек боп тұрған кезде, ел билігін мықты ұстау қажет («Көшпенділер», 42 бет). Көз қырын салу – көзінің ұшымен қарады; қарап қойды [ҚТФС; 330-бет]. 10.Тұтқын жігітке көз қырын салар-салмастан сұп-сұр болып өзгеріп кетті («Көшпенділер», 43 бет). 2. Бейтарап фразеологизмдер

Қанды ауыз – 1. Жауыз, қаскүнем; жыртқыш. 2. Мылтық, қару [ҚТФС; 174]. 1.Екі батыр, алыса кететін қанды ауыз арлан төбеттердей алая қарады («Көшпенділер», 35 бет).

Бір жеңнен қол, бір жағадан бас – бірікті, ұйымдасты, ауыз бірлік жасады [ҚТФС; 75-бет]. 2.Бүгін болмаса, ертең шаруашылығы, шер-суы, әдет-ғұрпы, тілі, тілегі бір Дешті Қыпшақ даласының көп руының бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, бір ел болып құралып, бір халыққа айналатынына шек келтірмеген («Көшпенділер», 29 бет). Төбе шаштары тік тұрады – шошытты, қорқытты, үрейлендірді; шошыды, тұла бойы түршікті, зәресі ұшты [ҚТФС; 282-бет]. 3.Талай қанды айқастарды бастарынан өткізген, қастасқан жауларын аяп көрмеген қыпшақтардың қолға түскен қараусыз тұтқындарға гректердің істеген айуандығынан төбе шаштары тік тұрады («Көшпенділер», 59 бет). Сүт пісірім уақыт – ширек сағат шамасы [ҚТФС; 264-бет]. Бұл фразеологизм де халықтық уақыт өлшемін білдіреді. Сондай-ақ, қазақ халқына ғана тән сүттің түсіне қатысты, оны сондай-ақ «ақ» деп те атайды. 4.Сүт пісердей алыс қаннан, айдаһар иірілген денесін дірілдей созып, кенет сылқ етіп құлап түсті («Көшпенділер», 92 бет).

Қой үстінде боз торғай жұмыртқалады – тыныштық, бейбіт заман орнады [ҚТФС; 188-бет].

 Қой – қазақ үшін бейбітшілік, тыныштық, үндестік символы. Осы түлікке байланысты семіздікті қой ғана көтереді, қойдай жуас, қой аузынан шөп алмас, қойдай қоңыр т.б. тілдік оралымдар қойдың жуас та биязы мінез-құлқын танудан, сол мінездің қазақ үшін қасиеттілігінен қалыптасса керек.	5.Алтын Ордаңды сол Жетісудағы Алмалыққа тіккенінде, қой үстінде боз торғай жұмыртқалар заман орнайды («Көшпенділер», 197 бет).

3. Кітаби фразеологизмдер Ақ дегенін алғыс, қара дегенін қарғыс – айтқаны болған, әмірі жүрген, айтқаны екі болмайтын [ҚТФС; 16-бет]. «Ақ» - «қара» бинарлық оппозицияның қазақтың дүниетанымдық жүйедегі орнына, олардың ерекшелігіне байланысты. Түр-түс білдірер символдар жүйесі қандай да болмасын ұлттың дәстүрлі дүниетанымның негізгі танымдық кодтарының бірі болып табылады. Әр халықтың дүниетанымында, символдық жүйесінде «ақ» тазалық пен пәктікті білдіреді. Ал «қара» түсіне байланысты ұлттық дүниетанымымызда ерекшеліктер де байқалады: «қара» - қасиетті, туған деген мағыналарға ие. «Қара шаңырақ», «қара хан» [10]. 1.Ел болып бір ханға бағынудан, өз қарамағындағы жұртты өзі билеп, ақ дегенін алғыс, қара дегенін қарғыс еткізіп отыру – Темір бидің арманы («Көшпенділер», 205 бет).

Айлас қатын мұңдас – істеп жүрген ісі бір әуендес адамдар сырлас болады деген мағынада айтылады [ҚТФС; 14-бет]. 2.Айлас қатын мұңдас, хан мен биге бейнет етіп жүрген қос батыр бір-біріне ұнаған («Көшпенділер», 71 бет).

Сойыл соғар – 1. Шашбауын көтерер; сөзін сөйлер. 2. Ұр да жық, қолжаулық [ҚТФС; 616-бет]. Бауырын жазды – көсіле шапты (ат туралы) [ҚТФС; 134-бет]. Жазушы сойыл соғар фразеологиялық тіркесінің бірінші мағынасына сүйене отырып қолданған. Ал екінші тіркес көбінесе атқа қатысты айтылғанымен, автор кейіпкердің іс-әрекетін беруде қолданған. 3.Көптен бері алысатын жау шықпай, жынын алған бақсыдай, әбден қансырап қалған Бұрындық, жоқ жерден сойыл соғар қос тауып, бауырын бір жазды («Көшпенділер», 286 бет).

Айды аспанға бір шығарды – даңқы жер жарды, аты шықты; даңғазалай жария етіп, таң қалдырды [ҚТФС; 13-бет]. 4.Мұндағысы, оның атақты саудагер, Көк Орда ишік-атасы – Мұхамед-Әкім эль Таразидің мұрагері бар екен деп, жер-жиһанға дәріптеп, айды аспанға шығарған той жасау («Көшпенділер», 179 бет). Жатқан жыланның құйрығын басу – біреудің қытығына тиіп, шатақ шығару, жанжалға бару мағынасында айтылады [ҚТФС; 108-бет]. 5.Әбілқайыр хан Ақжол биді жоқ ету - жатқан жыланның құйрығын басу екенін дәл осы сәтте есепке алған жоқ («Көшпенділер», 90 бет).

Түркілер мен монғолдарда жылан төтемдік мәнге ие болып, киелі саналған, өйткені ол өлген адамның аруағы жылан келбетінде келеді деген наным сенім негізде ассоциация түзейді. Қазақ тілінде атаудың сиқырлық күші наным-сеніммен байланысты диалектілік сипаттағы жыланның эвфимистік атауы да бары: түйме, түйме бас, қыбыр, қамшы, ұзын құрт. Жыланның прототипі адамның ашғып тоймай отырған жағдаятында пайда болған. Ұлттық танымда жыланға екі түрлі көзқарас қалыптасқан: біріншіден, жылан – ізгілік, қорғаушының келбеті болса, екінші жағынан жылан – жамандықтың келбеті деген танымдық түсінік қалыптасқан.

4. Соматикалық атауларды білдіретін тұрақты тіркестер Бір жеңнен қол, бір жағадан бас – бірікті, ұйымдасты, ауыз бірлік жасады [ҚТФС; 75-бет]. 6.Бүгін болмаса, ертең шаруашылығы, шер-суы, әдет-ғұрпы, тілі, тілегі бір Дешті Қыпшақ даласының көп руының бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, бір ел болып құралып, бір халыққа айналатынына шек келтірмеген («Көшпенділер», 29 бет). Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ – салттан, жолдан аттау жоқ [ҚТФС;56-бет]. 7.Сол Оспан-Қожа ретін тауып, үлкен бәйбішесі Айбаһарам-Сүнейден Әбілқайырға «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ. Өзім де көп кешікпей зынданда шіріп өлермін. Бірақ өлер алдында хан ием бірер ауыз сөзімді тыңдасын», - деп өтініш еткен («Көшпенділер», 117 бет). Бас ұрғызды – аяғына жықты, бағындырды; жалынды, жалбарынды, аяғына жығылды [ҚТФС; 57-бет]. Жазушы берілген тіркесті бағындыру, аяғына жығылдыру мағынасында қолданған. 8.Жаудың қорғанын қырып, қалғанын құлақ кесті құл етіп, өз деңгейіме бас ұрғазбасам, Әбілқайыр атым құрысын («Көшпенділер», 148 бет)!

Бір жеңнен қол, бір жағадан бас – бірікті, ұйымдасты, ауыз бірлік жасады [ҚТФС;75-бет]. Бұл тіркес қаһарлы кезеңдегі халықтың бірлігін, батылдығын көрсетуде қолданған. 9.Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, бір ердің соңынан еру қажет болатын («Көшпенділер», 386 бет).

Ауыз соматизмі ұйытқы болған алдау – алдану мағынасында жұмсалатын фраземалар: ақ ауыз қылау болу, аузы аппақ болу, аузын күн шығысқа аңқайту, аузы аңқиып қалу және т.б. 10.Ауыз – адамның, жан – жануардың тамақ қабылдайтын мүшесі [ҚТФС, 476 б.] Қанды ауыз – 1. Жауыз, қаскүнем; жыртқыш. 2. Мылтық, қару [ҚТФС;174-бет]. 11.Екі батыр, алыса кететін қанды ауыз арлан төбеттердей алая қарады («Көшпенділер», 35 бет).

Ала ауыз – бірлігі жоқ, ынтымақсыз [ҚТФС;20-бет]. 12.Екінші себебі орыс княздарының өздерінің ала ауыздығы еді («Көшпенділер», 65 бет).

Ауыз бірлік – ұйымшылдық, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарлықтай ынтымақ, татулық, бір сөзділік [ҚТФС;41-бет]. 13.Алғашқы екеуі қазақ руларының берекесімен, ауыз бірлігімен байланысты болса, үшіншісі ұзақ тартыссыз, әсіресе Дешті Қыпшақ ханы Әбілқайырмен қан майданда кездесіп, аянбай қан төгіспей шешілмейтін тілек еді («Көшпенділер», 192 бет). Құлаққа ұрған танадай – тып-тыныш, жым-жырт [ҚТФС; 119-бет]. 14.Ұлы сыншы ойын ешкім бұзар емес, құлаққа ұрған танадай, бәрі бірдей тына қалған («Көшпенділер», 51 бет).

Құлаққа ұрған танадай тұрақты тіркесінің қалыптасу уәжі қазақ халқының малға қатысты тұрмыс-тіршілігімен байланысты. Сиырдың жас төлінде «айналшық» деген дерт болады. Оны ғылыми түрде «ценуроз» деп атайды. Олай ауырған мал сенделіп, тұрған жерінде анала береді. Ертеде қазақтар ауырған малды жұдырықпен құлаққа қатты соғу арқылы жазған, сонда есеңгіреп қалған төл, аздан кейін шөп жеп, су іше бастайды 5 Төрт түлік малға байланысты тұрақты тіркестер Қой үстінде боз торғай жұмыртқалады – тыныштық, бейбіт заман орнады [ҚТФС;188-бет]. 1.Алтын Ордаңды сол Жетісудағы Алмалыққа тіккенінде, қой үстінде боз торғай жұмыртқалар заман орнайды («Көшпенділер», 197 бет). Мәселен, қой үстіне бозторғай жұмыртқалады фраземасының ауыспалы, идиомалық мағыналары бізге түсінікті болғанымен, оның тілде пайда болу уәждерін бірден айтып беру қиындық туғызады, өйткені оның астарында этнолингвистикалық факторлар жатыр. Қазақ халқы түйені ардақтап, сөз етуі – тек еті, сүті, жүні пайдалы болғандығынан ғана емес, оның күшті, төзімді көлік екендігінде. Түйе малында болатын қимыл-әрекет атаулары да фраземалардың жасалуына ұйытқы болған: ботадай боздау, жараған бурпадай күркіреп, тісін қайрады, шабынды т.б.

Ақ түйенің қарны жарылды – қарық боп қалды, ит басына іркіт төгілді (Ішкені алдында, ішпегені артында болып, молшылыққа батты) [ҚТФС; 18-бет]. Табиғатта ақ түйелер сирек кездеседі. Сондықтан ақ түсті аруана, ақ інген, ақ буралар қазақ дәстүрінде киелі, қасиетті саналған. 2.Бақ құсы басына қонып, ақ түйенің қарны жарылды («Көшпенділер», 12 бет).

Ат басын бұрды –бұрылды, бағытын өзгертті [ҚТФС; 72-бет]. 3.Ат басы Абылай сұлтанның аулына қарай бұрылысымен-ақ, бұған жолай төре тұқымынан қиянат көрген басқа рудың кедей топтары да қосыла берген («Көшпенділер», 492 бет). Ат бетін кейін бұрған – кейін бағыт алды [ҚТФС; 72-бет]. 4.Бөлісеміз деген олжаларына қарамастан, ертеңіне қыпшақтар ат бетін кейін бұрған («Көшпенділер», 59 бет). Ат құйрығына байланды фразеологизмі атқа сүйретті, жазалады, қорлады деген мағынаны береді. Шығармада да қолданылу жиілігі жоғары. Өйткені көшпенділер өмірінде бұл жазаға адамдар жиі тартылған. 5.Ана екеуі оған жауап қайтармаған, үн-түнсіз аттарының басын бұрып, келе жатқан адамдарға қарсы аяңдаған («Көшпенділер», 23 бет). 6.Кейбір ауа жайылған, тек өз дегеніне болмаса ештеңеге көнбейтін кесір, тоң мойын ру бастықтарын ат құйрығына байлап құрбан етуге де барған жоқ па («Көшпенділер», 227 бет). 6. Діни және мифологиялық фразеологизмдер О дүниеге сапар шекті – қайтыс болды, өлді [ҚТФС; 542-бет]. 1.Иә, Күйік жоқ жерден о дүниеге сапар салды («Көшпенділер», 10 бет). 3.Игіліктің ерте-кеші жоқ, тек арты қайырлы болсын («Көшпенділер», 12 бет). Арты қайырлы болсын – ақыры жақсылық болып, қызыққа ұлассын (Дүние салған, өлген кісіге айтылады) [ҚТФС; 61-бет].

Қаза тапты – өлді, дүниеден қайтты, қайтыс болды [ҚТФС; 392-бет]. 2.Сартақ сұлтан жол үстінде іш ауруға ұшырап, қаза табады («Көшпенділер», 11 бет).

Арты қайырлы болсын – ақыры жақсылық болып, қызыққа ұлассын (Дүние салған, өлген кісіге айтылады) [ҚТФС; 61-бет]. 3.Игіліктің ерте-кеші жоқ, тек арты қайырлы болсын («Көшпенділер», 12 бет).

Дүние салды – өлді, қазаға ұшырады [ҚТФС; 194-бет]. 4.Әбілқайырдың Маңғыт әйелінен туған тұңғышы Шах-Будақ өткен жылы дүние салған («Көшпенділер», 45 бет). Құдай жарылқады – жолы болды, ісі оңға басты; сәті түсті [ҚТФС; 466-бет]. 5.Біріккің келмесе «Құдай алдыңнан жарылқасын!» - деп қуып шықсам ба екен («Көшпенділер», 205 бет)?

Діни таным негізінде қалыптасқан сема – тәңірі, құдай, алла. Қазіргі халық тілінде, оның ойлау танымында тәңірі, құдай, алла лексемалары жақсылық пен жамандықтың, ақ пен қараның, өмір мен өлімнің қарама-қайшылығының аралық шекарасы іспетті тілде түрлі тіркестерде қолданылады. Алла сөзі кейде тағала сөзімен қосарланып алла тағала деп те айтылады. Алла және тағала сөздері араб тілінен ауысқан синоним сөздер беретін мағынасы «жаратушы құдірет, ұлы мәртебелі. Халық түсінігінде тәңір, алла, құдай – ерекше күштер» [98-бет]. 7. Өлшем, бірлік фразеологизмдер Бие сауымдай – биенің екі сауымының арасы, бір сағат шамасындағы мезгіл [ҚТФС; 68-бет]. 1.Бие сауымдай жер шапқанда ғана, бұл үшеуі қалжырауға айналған бөкенге бірдей таянған («Көшпенділер», 22 бет). 7.- Садық, - деді Тәуекел, мына жігітті ауқаттандыр да, астынаат беріп, қас қарая, барар жағына апарып сал («Көшпенділер», 372 бет). Қас қарая – кешқұрым қараңғы түсу мезеті туралы айтылады [ҚТФС;433-бет].

Ат шаптырым - 1) қашықтық өлшемі ретінде айтылады; 2) өте үлкен [ҚТФС, 36-бет]. 2.Бір шеті мен бір шеті ат шаптырым күміс толқынды Ақкөлдің кең алқап жазира даласы ат бауырынан келген көк шалғынға бөленген («Көшпенділер», 46 бет).

Сүт пісірім уақыт – ширек сағат шамасы [ХД; 264]. Бұл фразеологизм де халықтық уақыт өлшемін білдіреді. Сондай-ақ, қазақ халқына ғана тән сүттің түсіне қатысты, оны сондай-ақ «ақ» деп те атайды. 3.Сүт пісердей алыс қаннан, айдаһар иірілген денесін дірілдей созып, кенет сылқ етіп құлап түсті («Көшпенділер», 92 бет).

Көзді ашып-жұмғанша – лездің арасында, қас пен көздің арасында, әп-сәтте [ҚТФС; 327-бет]. 4.Жанының тәттілігі де, дүниенің қымбаттылығы да, аңға сауыт киіп шықпағаны да – бәрі осы көзді ашып-жұмғандай мезетте, жүрегін удай ашытып өкіндіре, санасында жарқ етті де, кенет сөне қалды («Көшпенділер», 144 бет). Ит арқасы қиянда тұрақты тіркесі алыс, шалғай деген мағынаны білдіреді. 5.Сонау ит арқасы қияннан қалың әскермен сапар шегуге Ақ Орда ханы мәжбүр болды («Көшпенділер», 320 бет).

Қас қаққандай – сәт, бір сәт, сәл ғана [ҚТФС; 432-бет]. 6.Қас қаққандай уақыт өткенше, ол қамалға таяй түсті де, кенет кілт бұрылып, кейін ұшты («Көшпенділер», 362 бет).