Қожа ахрар

Қожа Ахрар, Убайдуллаһ Насираддин әл-Ахрар Махмуд аш-Шаши (1404, Ташкент өңірі – 1490, сонда) – діни, саяси қайраткер, әулие-ишан. Қожа Ахрар шейхтер әулетінен шыққан, Самарқан медресесінде діни білім алған. 1431 – 32 жылы шамасында нақшбандийа тариқатын ұстанған Йакуб Чархимен кездесіп, өзіне пір тұтады. Қожа Ахрар мол байлығын дін жолына, қайырымдылық істерге, мемлекеттің бірлігін нығайтуға жұмсады. Ол елдегі тәртіп үшін өзінің мемлекеттік істерге араласуын Алланың бұйрығымен, ал дәулетінің өсуін “баракат” (береке), яғни тылсым құт даруымен түсіндіреді. Қожа Ахрар Кабул, Ташкент, Самарқан қалаларында ірі медреселер салдырды. Ол биліктегі шағатай әулетінің хандары мен бектеріне дінге жат кейбір әдеттерді, жүгенсіздікті, алауыздықты тыю, шариат жолын нығайту жайлы ашық үндеулер жасап, хаттар жолдады. Әбу Сайид (1451 – 1469) және Ахмед Мырза (1469 – 1492) сұлтандардың өзіне мүридтігін пайдалана отырып, Қожа Ахрар Орталық Азияға шын мәнінде 40 жыл бойы өз ықпалын жүргізді. Қожа Ахрар өмір сүрген тұста Орталық Азиядағы нақшбандийа тариқаты шарықтау кезіне жетеді. Бұл тариқат қадырийадан кейінгі ислам әлемінде ең көп тараған сопылық ұйымға айналды, әсіресе, ол Анадолы жері мен Үндістанға өз ықпалын жүргізді. Қожа Ахрардан орталық азиялық, батыс-түркиялық және үндістандық деп аталатын нақшбандийаның үш бұтағы тарайды. Әлішер Науаидің жазуынша, Қожа Ахрардың мүридтері қатарында тіпті Иран, Әзірбайжан, Түркия, Мысыр, Үндістан билеушілері де болған. Шығыс ақындары мен ойшылдары (Жәми, Науаи, Бабыр) Қожа Ахрардың мүридтері болып, әулиені дәріптеген. Мұхаммед Хайдар Дулат “Тарихи Рашиди” деп аталатын еңбегінде атақты Жүніс ханмен бүкіл Моғолстан жұртының Қожа Ахрарды салтанатпен қарсы алғандығы, оның аяғы басқан жерді сүйгені, барлығының да оған мүрид болғаны жайлы айтылады. 1500 жылы Мауераннахрды жаулап алған көшпелі өзбектер (шайбанилер) Қожа Ахрардың ұрпақтарының мүлкін тәркілеп, ықпалын тоқтатты.