Қойлық (қала)

	Қойлық (IX–XIV ғасырлар. Жоғарыдан түсірілген көрінісі.)
Қазіргі жері	Қазақстан, Жетісу облысы
Басқаша атаулары	Қаялық
Орналасуы	45°39′11″ с. е. 80°14′29″ ш. б. / 45.65306° с. е. 80.24139° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 45°39′11″ с. е. 80°14′29″ ш. б. / 45.65306° с. е. 80.24139° ш. б. (G) (O) (Я) (T)
	Қойлық (IX–XIV ғасырлар. Жоғарыдан түсірілген көрінісі.) (Қазақстан) Қойлық (IX–XIV ғасырлар. Жоғарыдан түсірілген көрінісі.)

Қойлық, Қаялық – Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген Іле алабындағы аса ірі ежелгі қала.

Орналасқан жері

Жетісу облысы Сарқан ауданы, Қойлық ауылының шығыс шеті.

Тарихи деректер

Франция королі IX Людовиктің елшісі Вильгельм де Рубрук Қойлықта 1253 жылы күзде болған. Жүрген жерлерін егжей-тегжейлі сипаттаған оның Жетісу қалалары жөнінде, нақтырақ айтсақ, осы уақытқа дейін белгісіз болып келген Жоңғария (Жетісу) маңы туралы айтылған бөлігі аса қызықты. Мысалы, ол XI ғасырда Махмұд Қашқари өзінің "Диуани лұғат ат-түрк" еңбегінде жазған Екі Оғызбен үндес келетін "әлдебір Эквиус атты жақсы қала" жөнінде айтып өтеді.
Содан кейін Вильгельм де Рубрук қазіргі Сарқанд жаққа, шығысқа қарай жүрді. Ол Лепсіге жеткенде, былай деп жазды: «Бұл жазық таудан аққан сумен керемет шайылған. Мұнда қалалар көп, алайда олардың көпшілік бөлігін татарлар қиратып кеткен. Біз ол жерден үлкен Қайлақ қаласын таптық, мұнда базар болған және оған көптеген көпестер келген. Біз мұнда Мөңке сарайындағы жұмысты реттеуге біздің жетекшімізге серік болуға келетін Батудың бір хатшысын күтіп, 12 күн аялдадық».
Рубрук одан әрі қала мен әсіресе өзі барған ғибадатханаларды сипаттап кетеді. Рубрук Қаялықта 12 күн тұрып, тек әулие Андрей (30 қараша) мерекесінде ғана кетеді. "Қайлаққа жақын жерде, – деп жазады Рубрук, – үш лье жерден біз тұтастай несториандық елді мекен көрдік. Олардың шіркеуіне кіріп, көптен шіркеу көрмегендіктен, "Патшайым, қуана бер!" – деп, бар даусымызбен қуана айқай салдық".
Иә, бұл қала кең ауқымды аумақты алып жатқан, оның өзіндік жоспары, қамал қабырғалары болған. Онда буддалық ғибадатханалар, мұсылман мешіттері, Рубруктың сипаттауы бойынша, христиан шіркеулері болған.

Зерттелуі, қала орны сипаты

Қаялық XI-XIII ғасырлар басындағы деректерде Қарахан қағанатындағы түрік-қарлұқтардың дербес иелігі, қарлұқ жабғудың астанасы – Қаялық қаласы ретінде белгілі болған. Рубрук қаланың атын аздап бұрмалаған. Қаланың тұрған орны туралы түрліше жорамалдар бар. Қазақстан FA археологиялық зерттеулер Қойлықтың орны Лепсі алабындағы Қойлық ауылындағы қираған құрылыстар екенін анықтады. Мұнда 1964 жылы Жетісу археологиялық экспедедициясы барлау жұмыстарын жүргізген. 1997 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы (жетекші К.М. Байпақов) ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Қаялық қала қалдығын біздің заманымызда археологтар Қойлық (Антоновка) ауылының шығыс шетіндегі шағын Ащыбұлақ өзені жағасынан тапқан.
Көне қала бір шаршы километрден сәл астам жерді алып жатыр, екі жағындағы қала қабырғасы жақсы сақталған. Көне қала топографиясынан кіретін жермен шығыс бөлігінің құрылысы көрінеді.
Қаланы қоршаған дуалдың биіктігі 3,5-4,5 м. Бұрыштарының сұлбасы дүниенің төрт тарапынан бағыттас орналасқан төртбұрышты төбе. Солтүстік-шығыс қабырғасының ұзындығы 1200 м, оңтүстік-батыс кабырғасының ұзындығы 750 м. Сыртқы қабырғасының бойында, бір-бірінен 30-40 м қашықтықта орналасқан дөңгелек мұнаралардың қалдықтары сақталған. Олардың кейбіреулерінің қазіргі биіктігі 6-8 м-ге жетеді. Оны қазу барысында үлкен хұм ыдыстардың сынықтары жинап алынды, сондай-ақ бұқаның басы сияқты аузы бар құмыра сынығы табылды. Керамика XII–XIII ғасырларға жатады. Басқа табылған заттардан темір қанжар мен есіктің темір және қола ұсақ-түйектерін атауға болады.^[1]

Қазба жұмыстары нәтижесі

Қойлықтың орнын қазғанда 1-14 ғасырлардағы қала адамдарының тұрақтары, қыштан жасалған ыдыс-аяқтар – құмыралар, көзелер, кеселер табылды. Одан табылған қола теңгелер қаланың 8-14 ғасырларда ірі өркениет орны болғанын дәлелдейді. Соңғы жылдары қала аумағынан бірнеше тұрғын үй, будда ғибадатханасының орны аршылған. Сондай-ақ кейінгі жылдардағы қазба жұмыстары нәтижесінде мешіт орындары да табылған. Олардың құрылысы мен нобайы Оңтүстік Қазақстан, оның ішінде Отырар алқабындағы мешіттерге өте ұқсас. Соған қарағанда мұндағы ислам дініне енген қауымдастықтардың орталығы Отырар төңірегінде болған сияқты.^[2]^[3]

Буддалық ғибадатхана

Жоғарыда айтылып өткен ғибадатханаға берілген сипаттама оның буддалық храм екендігін сөзсіз дәлелдейді. Әсіресе "шире" – құрбандық үстелі дәл сипатталған. Мұны Рубруктың пікірі мен мейрамды сипаттауы растайды: "Аталған пұтханаға кірген кезде мен одан пұтқа табынушы абыздарды кездестірдім. Айдың дәл бірінші күні олар өздерінің ғибадатханаларын ашып, абыздар діни киімдерін киеді. Фимиамды, шырағдандарды, халықтың нан мен жемістерден жасаған құрбандықтарын жоғары көтеріп алып шығады". Шынында да, ай күнтізбесі бойын-ша 1-күні және 15-күні буддалық діни қызметші бір күн бойы хош иісті майшамдар жағып, печенье, жеміс пен суды құрбан етеді, шамдал тұтатады.
Ғибадатхананың буддалық екендігін діни қызметшілерінің киім киісі мен құдайға құлшылық етуін сипаттауы дәлелдейді.
Көне қалада буддалық ғибадатхананың ашылуы оның жазба деректерінен белгілі Қаялық (Қайлақ) қаласымен ұқсастығы жөніндегі зерттеушілердің пікірін нақты дәлелдейді.

Мешіттер

Ислам Қазақстанның оңтүстігіне, Жетісудың оңтүстік-батысына, Талас пен Шу алқаптарына қарағанда Жоңғария (Жетісу) маңында кешірек тараған. Х ғасыр аяғында саманидтер Таразды басып алғаннан кейін қаладағы христиан шіркеуі мешітке айналдырылғаны белгілі. Меркі қаласындағы шіркеудің мешітке айналдырылуы осыған ұқсас жағдай еді. Х ғасырдың бірінші жартысында Қарахан қағанатында ислам ресми түрде мемлекеттік дін ретінде орнықты.
Исламды қабылдау Қараханид мемлекетінде мұсылман мәдениетінің таралуына және қалаларда мешіттердің, мұсылман зираттары мен кесенелерінің пайда болуына жағдай туғызды.
Жазба деректердегі мәліметтер мешіттерді, кесенелерді, дәруіштер өмір сүрген орындар – ханакалардың қалдықтарын анықтау мен зерттеу барысында дәлелденді.
Мешіт қаланың ортасына қарай салынған және қазба жұмыстары жүргізілгенге дейін төртбұрышты көтеріңкі жер болған. Бұл шаршы құрылыс болған, қабырғалары тікбұрышты өңделмеген кірпіштен қаланған. Олардың ішкі жағы сыланған, ал сылақтың арасына түтін мен ыстық ауа айналып тұратын, ошақпен жалғанған каналдар (кандар) жүгізілген. Яғни суық кездерде мешіт от жағып жылытылған.
Мешітке кіретін есік шығыс қабырғада, ал қарама-қарсы батыс қабырғаның ортасында қасиетті Мекке қаласы бағытын көрсететін, күйдірілген кірпіштен қуыс түрінде қаланған михраб болған. Бұл намаз оқитындар жүздерін қарататын мешіттің ең киелі жері. XII ғасыр аяғы – XIII ғасырда салынып, қызмет еткен мешіттің мөлшері оның адам көп жиналатын, қаладағы, мүмкін барлық қарлұқ жабғу мемлекетіндегі басты мешіт екендігін дәлелдейді.

Кесенелер кешені

Зерттеулер барысында анықталғанындай, қаланың солтүстік-шығыс қақпасында XII ғ. – XIII ғ. бірінші жартысында салынған кесенелер кешені болған. Олар нашар сақталған, шамасы әдейі қиратылған, ал одан кейін уақыттың өзі олардың түпкілікті қираған үйіндіге айналуын аяқтады. Қайтыс болған адамдарды мұсылман салтымен жерлеген. Ислам заңында жерленген адаммен бірге молаға ешнәрсе көмілмейді, алайда ондай салттан аттаған сәттері де болған екен, әйелдің қаңқасынан екі алтын жүзік пен іші қуыс кішкентай алтын шарлардан жасалған алтын алқа табылған.
Қазу жұмыстары барысында кесене орнынан негізінен күйдірілген кірпіштің топтамасы ғана табылған, оның біраз бөлігі сұрыпталып, кейіннен іске жаратылған. Кесілген плиталар мен кірпіш сынықтары кесенелердің кіреберісі-қасбеті геометриялық және араб әріптері араласа өрнектелген гүлді өрнектермен толтырылған белдеулерді құрайтын кесілген кірпіштермен қапталғанын анықтауға мүмкіндік берді.
Христиан шіркеулерін іздестіру мен қазып аршу жұмыстары әлі алда тұрған шаруа.

Тұрғын үй және шаруашылық құрылыстары

Қаланы қазу жұмыстары барысында тұрғын үй және шаруашылық құрылыстары ашылды, мұндай тұрғын үйлер ыстық түтін мен арнайы салынған ошақтан шыққан жылуды араластырып тұратын еден асты каналдар жүйесімен жылытылған. Ғимараттың кіреберіс тұрғын жайының ішкі мүліктері қашалып өрнектелген. Мекенде табылған қытай қышы, иран шамдалы (қыш, алтын қоңыр бояумен сырланған) және шыны, орта азиялық қола, үйдің иесі қымбат шетелдік тауарларды алуға жағдайы бар ерекше бай болған деп жорамалдауға мүмкіндік береді.
Жоғарыда келтірілген дәлелдер Іле аңғарында археологтар ашқан әрі зерттеп жатқан ірі қала IX–XIV ғасырларда Ұлы Жібек жолындағы қарлұқтардың саяси, экономикалық және мәдени орталығы болған Қаялық қаласы екендігін нанымды дәлелдейді.^[4]

Қала орнының көріністері мен табылған заттар

Монша-хаммам. XII–XIII ғасырлар. Солтүстік-шығыс көрінісі (сол жақта) және фрагменті.
Манихейлік храмнан табылған он үш тармақты шырақ. ХІІ–ХІІІ ғасырлар.
Қыш құмыра қалдығы. ХІІ–ХІІІ ғасырлар.
Қыш ыдыс қалдығы. Иран импорты. ХІІ–ХІІІ ғасырлар.
Кесененің сәндік бұйымдарындағы күйдірілген сары саз тақтайша. ХІІІ ғасыр.
Қаялық қалашығы. Кесенеден табылған әшекейлер. ХІІ–ХІІІ ғасырлар.
Будда храмы. Жалпы көрінісі. ХІІ–ХІІІ ғасырлар.
Будда храмы. Жоғарыдан көрінісі. ХІІ–ХІІІ ғасырлар.
Қаялық қалашығы. ХІІ–ХІІІ ғасырлардағы мешіт. Солтүстік-шығыс көрінісі.
ХІІ–ХІІІ ғасырлардағы мешіт. Сызбасы.

Дереккөздер

↑ АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІ ОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 3 т.– 476 б., карталар, суреттер ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-218-4
↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
↑ Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
↑ АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІ ОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 3 т.– 476 б., карталар, суреттер ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-218-4

[1] АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІ ОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 3 т.– 476 б., карталар, суреттер ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-218-4

[2] Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2

[3] Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8

[4] АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІ ОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 3 т.– 476 б., карталар, суреттер ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-218-4

[1]

[2]

[3]

[4]