Қой терісі

Қоңыр түсті қаракөл елтірісі.

Қой терісі – қой малының терісі. Жас ерекшелігіне қарай қой түлігінен алынатын тері қой терісі және қозы терісі деп бөлінеді.

Қой терісі

Қой терісіне бір жастан асқан қойлардың терісі жатады.

Түрлері

Сәуір, мамыр айларында сойылған қойдың жабағы жүні қалың, түбітті терісін "жабағы тері" дейді. Жабағы теріден тон, күпі, бөстек жасалады. Жабағы жүні мен күзем жүндері қырқылған соң сойылған қой терісін "қырықпа тері" деп атайды. Қырықпа теріні шалбар, тон, кеудеше тәрізді киімдер тігуге қолданады. Қазан, қараша айларында сойылған қой терілері "күздік тері", ал соғым кезіндегі терілер "соғым терісі" деп аталады. Бұл кездегі қой терілері қалың әрі жүндес болады. Сондықтан ондай теріден киімнің барлық түрі тігіле береді. Ал қап, тұлып, дорба, жарғақ шалбар т.б. тігуге тықыр терілер жұмсалады. Тықыр тері – жүнін қырқып алысымен сойылған яки жүнін жидітіп алған қойдың терісі.

Қозы терісі

Алты айға дейінгі қой төлінің терілері қозы терісіне жатады.

Түрлері

Қозы терісі ерекшелігіне қарай, халық тілінде, жылбыс тері, жылбысқа, жұрын, мари, мөлдір, сеңсең, елтірі, бағана деп аталады.

• Жылбысқа – жүні жоққа тән, тықыр, шала туған қозы терісі. Туысымен өлген немесе іште жатып өлген қозы терісі жылбысын деп те аталады.
• Мөлдір – жас қозының терісі, мәри – күні жетпей туған қозының жүні қысқа терісі.
• Бағана – қаракөл қозының терісі. Бұндай қозылар туа сала не бір-екі күнде өліп қалады. Терісін алып, киімдердің жұрынын қондыруға, әдіптеуге жұмсайды.
• Елтірі – туғанына екі-үш ай болған, қаракөл қозысының ертеректегі атауы. Одан ішік, жаға, бөрік, жеңсе, бөстек және т.б. тігілген. Оның халық тілінде бөлтіріске деген атауы да болған. Кейінірек сапалы елтірі беретін қаракөл қойларының арнайы өсірілуіне және олардың 2-3 күндік қозыларынан алынатын бұйра жүнді терілер де елтірі деп аталған.

Оның түрлері көп:

• жаңа туған қаракөл қозысының елтірісін шыпшынай, ал жалт-жұлт етіп құлпырып тұратын, қаракөл елтірісінің қымбат бағаланатын түрін қамар;
• қоңырқай түсті, реңі әртүрлі құлпырып тұратын қаракөл елтірісін қамбар;
• бұйрасы толық жетілмеген тықыр жүнді,
• жылтырап тұратын теріні ласы; көк түсті қаракөл елтірісін шираз, көк шираз; с
• ондай-ақ, сапасы орташа елтіріні қаракөлше;
• жүні өсік елтіріні жабағап деп атаған.

Елтірі жүні құлпырып, бұйраланып, гүлге ұқсап тұруына байланысты "гүл" сөзі қонданылады. Гүліне қарай елтіріні майдагүл, ірігүл деп ажыратады. Елтірі гүлінің қаламгүл деп айтылатын түрі де кездеседі. Кейбір аймақта қаракөл елтірісінің жүні өсіңкі түрін сақсақ деп атайды. Қаракөл қозысын кейде жүні өсіңкірегенше күтіп, кейін оның сақсақаталатын терісінен жылы сырт киім, бас киімдер тігеді. Әсіресе Түрікменстан қазақтары шөгерме деп атайтын бас киімді сақсақтан тігеді. Қазақстанның көп жерінде қаракөл елтірісін, негізінде, сақсақ дәрежесіне жеткізбей пайдаланады. Қаракөл тұқымынан басқа қойлардың қозысынан өсік жүнді тері де алынады. Оны сеңсең дейді. Сеңсең – үш ай мен бес ай аралығындағы қозының жүні қырқылмаған терісі. Сеңсеңнен немесе сеңсең теріден қыста киетін тон, күпі, тымақ тігіледі, жерге төсейтін бөстек және т.б. жасалады. Сонымен бірге қазақ тұрмысында бір рет жүні қырқылып, қайта өскен ересек қозы терілері пайдаланылған. Ондай тері түрі тоқтышақ терісі деп аталған. Тоқтышақ терісі – жүні қырқылғаннан кейін біркелкі майда жүн өскен, 4-5 айдан асқан қозы терісі. Тоқтышақ деп аталуының себебі, бұл әлі тоқты емес (қозы 6 айдан асқан соң 1 жасқа дейін тоқты аталады), бірақ тоқты болуға жақындап қалған қозы. Қазақ мақал-мәтелдерінде кездесетін "Тоғаз қабат торқадан тоқтышақтың терісі артық" дегендігі тоқтышақ осындай қозымен, оның терісімен байланысты айтылған.

Қой терісінің өндірісте қолданудағы жарамдылық сапалары

Қой терісінің сапасына, тауарлық және технологиялық қолайлығына, оларды өндірісте қолдану жарамдылығына қойдың жасы, қойларды сою уақыты, қой қырқу мен оларды бағып-күту әсер етеді. Өндіріске жіберілетін терілерді қабылдау орындары тауарды көлеміне (аумағына), салмағына, қалыңдығына, жүнділігіне, тығыздығы мен мықтылығына қарай сұраптайды. Терінің көлемі үлкен болса, одан жасалатын бұйымдар да көп болады және пішкен кезде олардан қалдық та аз қалады. Теріні қабылдағанда оған төленетін ақысы да көлеміне қарай есептеледі.

Көлемі

Терінің көлемі малдың жынысына, жасына, тұқымына, күтіміне, оның алғашқы өңдеу тәсіліне де байланысты. Мамандардың айтуынша, егер теріні тұзсыз кептірсе, оның көлемі 10 пайызға, құрғақтай тұздаса, 6 пайызға дейін кешірейеді. Терінің көлемін жайып қойып, жазып өлшейді. Өлшегенде теріні керіп, тартуға болмайды. Тері салмағының да өнеркәсіптік маңызы бар. Өйткені кейбір бұйымдардың жүндес қалың терілерден тігілетіні белгілі. Терінің көлемі мен қалыңдығы және жүннің қалыңдығы, сонымен бірге теріні баптау әдісі оның салмағына әсер етеді. Жүні де, тері қабаты да қалың болса, ондай тері ауыр болады. Кептірілмеген жас терінің салмағын 100 пайыз деп алып, оны ылғалдап тұздаса, 50, тұздамай кептірсе, 40 пайыз болып, салмағы кепкен кезде азаяды.

Қалыңдығы

Тері қалыңдығы қойдың жасына, тұқымына, жынысына, күтіп-бағылуына және оны баптау тәсіліне қатысты болып келеді. Әдетте, ұрғашы қойларға қарағанда еркек қойлардың терісі қалыңдау болады. Қойдың жасы өскен сайын терісі де қалыңдай түседі. Теріні алғашқы өңдеу қалыңдығын жұқартады. Айталық, тұзсыз кептірілген тері 25-40 пайызға, құрғақ тұздаған тері 20-30 пайызға дейін жұқарады. Бір ескеретін жайт, терінің қалыңдығы барлық жерінде бірдей болып келмейді. Қой терісінің шоқтығы, арқасының алдыңғы жағы, құйымшақ тұсы қалың болса, аяқтарының ішкі жақтарының, шабының терісі өте жұқа болады. Жүн талшықтары неғұрлым көп болса, ондай тері тығыз теріге жатады. Терінің жүнді болуының өнеркәсіпте тон және жарғақ (мех) терілер үшін айтарлықтай маңызы бар. Бұндай тері жүндерінің ұзындығы орташа болғаны дұрыс деп саналады. Өйткені тондық және жарғақ терілерді өндегенде, ұзын жүнді терілердің жүн талшықтары бір-бірімен ұйысып, шатысып, біраз қиындық келтіреді. Белгілі бір жыл маусымында қой сою уақыты оның терісінің сапасына әсер етеді. Мәселен, ерте көктемде сойылған қой терісі күзде сойылған қой терісінен жұқа әрі май қабаттары аз болады. Ал жазда қой терісі тығыздала бастайды, онда май қабаттары құралып, күзде молаяды. Қысқа қарай оның түбіті көп, жүні қалың болады.

Қойдың әрбір тұқымында жыл маусымына орай әртүрлі өзгерістер көзге түседі. Айталық, қылшық жүнді қой тұқымдарының жүні қыс аяғына қарай күңгірт тартады, шайыры азаяды. Көктемнің басында жүні босайды, түлей бастайды. Бұндай тері тон тігуге жарамайтын болғандықтан, ондай теріні былғары дайындауға қолданады. Биязы жүнді қойдың көктемде жүні баяу өсіп, түгі қалыңдай түседі, ал жаз ортасы ауа жүні жақсы өседі. Жүннің өсуі қыста баяулайды және сирей бастайды.

Терінің сойылу барысына қарай сапасы

Өндірістік мақсатта тері сапасын жақсартып, одан бағалы бұйымдар жасау үшін терісі алынатын қойлардың үш мезгілде – жазда, күзде және қыста – сойылғаны жөн деп саналады.

• Қой шілде-тамыз айларында сойылса, оны жазғы сою, бірінші сою деп атайды. Жазда сойылған қойлардың жүні өсіңкі, терісі біршама тығыздалған, жұқа және серпінді болады. Бұл кездегі қылшық жүнді қойлардың жүнінде түбіт пен шайыр аз, бірақ жүні жұмсақ болып келеді. Осы кезде сойылған қой тұқымдарының терілері тон тігуге жарамсыз болғандықтан, оны аяқкиім тігуге пайдаланады. Бұндай тері жақсы аяқкиім тігуге таптырмайтын шикізат деп саналады.
• Екінші рет қойлар қазан-қараша айларында сойылады. Бұл күзгі сою, екінші сою деп аталады. Күзде қылшықты қой терілері қалың болады, дегенмен, біршама бостау, майлы, ал жүні өсіңкі әрі шайырлы болып, түбіттері де едәуір өсіңкіреген қалыпқа келеді. Бұндай терілер тон тігуге қолданылады. Алайда осындай теріден тігілген тондар ауыр болады. Соған байланысты күзгі терілерді кейде аяқкиім тігетін былғары өндірісіне жібереді.
• Үшінші рет қойлар желтоқсан-ақпан айларында сойылады. Бұл қысқы сою немесе үшінші сою деп аталады. Бұл уақытта тері бостау, жұқа болады. Алайда, онда түбіті көп жүн талшықтары болғандықтан, тон тігуге жақсы шикізат болып саналады. Тон тігуге осы кезде сойылған қылшықты қой терілері пайдаланылады. Бірақ бұндай терілер былғары өндірісінде жазғы, күзгі терілерден әлдеқайда төмен болады.

Қой шаруашылықтарында жүргізілген тәжірибелер бойынша, жүннің терімен байланысы наурыз айында өте әлсіз, ал күзде сойылған қойда жүн мен терінің байланысы мықты болады. Сондықтан ақпан айының аяғынан мамырға дейін (қыстың аяғынан бастап ерте көктемге дейін) кәделік тері үшін қой союға болмайды, өйткені аталған уақыттағы терілер сапасыз болып шығады.

Қой терісінің өндірістік қажеттілікке байланысты жіктелуі

Қазақ киімдері. Суретші Бабиков. 1846 ж.

Қой терісі жүнінің қалыңдығы мен ұзындығына байланысты өндірісте жарғақ тері, тондық тері былғарылық тері, қаракөл елтірісі деп жіктеледі. Кезінде бұндай халықтық терминдерді М.А. Ермеков сынды ғалымдар да өз саласында кеңінен қолданған. Алайда соңғы кездерде бұл термин бұрмаланып, мехтық қой терісі деп аталып жүр. Ертеректе мұндай қысқа жүнді терілерді жақы, доха деп те атаған.

• Жарғақ тері – 0,5 см-ден ұзын бір текті жүні бар және 2,5 см-ден қысқа, әртекті жүні бар тері. Қысқа жүнді жарғақ тері биязы, биязылау және ұяң жүнді қойлардан алынады. Бұндай терілер өңделіп, жеңіл сырт киім, бас киім, жаға және т.б. тігіледі.
• Тондық тері – жүнінің ұзындығы ең аз дегенде 2,5 сантиметр болатын қой терісі. Қылшық жүнді қойлардың терісі тондық тері ретінде жұмсалады. Қылшық жүнді қой терісінен (тондық теріден) ұзынды-қысқалы тон, тұлып және т.б. жүні ішіне қаратылып тысталған немесе тысталмаған қыстық жылы киімдер (кеудеше, қолғап, тізеқап т.б.) тігіледі. Жақсы тондар қыста сойылған қылшық жүнді қой терісінен тігіледі, себебі осы уақыттағы қой терісінің шелі жұқа, жүні де ұзын болады. Сонымен бірге тондық теріге қылшық жүнді қойды биязы және биязылау жүнді қойлармен шағылыстырудан шыққан будан қой терілері де жатқызылады.
• Былғарылық тері – былғары жасалатын, жүнінің сапасы төмен тері. Мұндай тері жеңіл жарғақ тон мен ұзын жүнді сеңсең тон тігуге жарамайды. Осындай теріге қылшық жүнді қойлар мен олардың будандарының, ішінара биязы және биязылау жүнді қойлардың терілері жатқызылады. Былғарылық теріге қырқылғаннан кейін жүні әлі өсіп жетілмеген қойдың тықыр терілері мен тазартуы қиын, жүнінде ошағаны көп терілерді, сондай-ақ, жидіген, күйе жеген және т.б. кемістіктері бар терілерді де қолданады.
• Былғарылық тері сапалы болу үшін жазда немесе күзде сойылған сақа қойлар мен тоқты терілері таңдалады. Ал қозы терілері ауыр-жеңіл тон тігуге жіберіледі.

Тері тұздау барысы

Тез арада тұздалған жас теріден сапалы былғары шығады. Тері өңдеуші шеберлер ол үшін теріні жылы күйінде тұздайды. Тұздалған теріні жүнін сыртына қаратып бүктейді. Тұздалған тері көп болса, оларды бір-біріне беттестіріп жинайды, яғни олардың ішкі жағын ішкі жағына, жүн жағын жүн жағына беттестіріп қойып отырып жинайды. Тұздалып жиналған терілер күнара аударыстырылып тұрады. Кейде олардың тұзы аз сіңген жерлеріне қайтадан тұз сеуіп қояды. Бірнеше күннен кейін терілерді қағып-сілкіп, тұзынан тазартып барып кептіреді. Теріні көлеңкеге жайып кептіру тұздамай кептіру, тұздап кептіру құрғақтай тұздау деп аталады. Тұздап кептіргенде елтірінің қасиеті жақсы сақталады. Тері өңдеу шеберлері тұздалған елтіріні шел жағымен беттестіріп жинайды да, 2-3 күннен кейін артық ылғалын кептіру үшін көлеңкеге 2-3 сағат жайып қояды. Осы кезде теріні май, тарамыс сияқты ұсақ заттардан тазартып, үстіне тағы да тұз себеді. Осындай тәсілді бірнеше рет қайталау елтірінің шіріп кетпеуін қамтамасыз етеді. Елтірі әбден "тұзға пісуі керек". Осыдан кейін кәделік елтірілер сұрыпталып, сапасына қарай бірнеше данадан буылады.

Әдебиеттер

• Медеубеков Қ.Ү., Сарбасов Т.И. Қазақстанның қой шаруашылығы. Алматы: Қайнар, 1984;
• Саудабаев С.Б., Нартбаев А.Н. Қой мен ешкіні қолда өсіру. Алматы: Қайнар, 1988;
• Салғарин Қ.Қасапшылық. Алматы: Қайнар, 1990;
• Қатран Д. Қазақтың дәстүрлi ас-тағам мәдениетi. Ғылыми редакторы және алғы сөздің авторы Нұрсан Әлімбай. Алматы: ҚМӨҒЗИ, 2002;
• ҚӘТС. 11-том. Алматы: Арыс, 2007.