Қоралану
Қоралану , немесе Гало деп те аталады, (Halo, көне грек: ἅλως, halōs[1]) — Күн және Ай секілді жұлдыздық нысандардың айналасында пайда болатын, пішіні алқаға (не дискке) ұқсайтын айқын көрінетін жарық жолағы болып, ол жарықтың бұлттағы мұз кристалдарынан сынуы және шағылуы нәтижесінде пайда болатын атмосфералық-оптикалық құбылыс. Ол көбінесе сақина пішінді, доға, жарық діңгегі, нұрлы дақ секілді пішіндерде болып, күнді, не айды қоршап тұрады. Ол қызыл, қызғылт сары, сары, жасыл, көк, көгілдір, күлгін секілді 7 түрлі түстің қабаттасуы болып көрінуі мүмкін.
Ата-бабаларымыз қораланудың күннің төңірегінде көрінгенін "күн қоралануы", айдың төңірегінде көрінгенін "ай қоралануы" деп атаған. Бұдан басқа күннің қасынан қатарласқан күн пайда болса оны Сағым күн деп атаған.[2] Атмосферадағы мұз кристалдарын түйдек бұлттар әкеледі, оларға күн (ай) сәулесі шағылысқанда адам көзіне іші қызыл, сырты күлгін сақина пішінді жарықтар көрінеді. Ал, егер су тамшылары күнге шағылысса, одан көбінесе кемпірқосақ секілді құбылыстар туылатыны белгілі.
Түрлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қоралану – кіші қоралану және үлкен қоралану деп бөлінеді. Кішісі 22° қоралану болса, үлкені 46° қоралану есептеледі. Кіші қоралануда қораланған (күн, не ай) алқа пішінді жарықтың ортасында тұрады, қоралаушы сақина жарықтың іші қызыл, сырты күлгін, не ақ болады. Қоралаған жолақтың ішіндегі аспан сыртындағы аспанға қарағанда біршама жарығырақ болады. Ал, үлкен қоралану аз кездеседі, ол алып және біршама қараңғырақ көрінеді.
Көп кездесетін қоралану құбылысы және оның аспандағы орны:
| Қоралану құбылысы | түсіндіру |
|---|---|
| (1) 22° қоралану | Көп кездеседі; күзету бұрышы 22° сақина пішінді; ол атмосферада көптеген 6 бұрышты мұз кристалдары күнге шағылысып пайда болады. |
| (2) Сағым күн（Sun dog） | 22° қоралануда пайда болады, ол да 6 бұрышты мұз кристалында шағылысуынан аспанда бірнеше күн бір уақытта көрінеді. |
| (3) Қадау жарық (Light pillar) | көлденең жаттық күйдегі мұз кристалдары қатарласуынан пайда болады. |
| (4) Күн алқасы (Parhelic circle) | сирек кездеседі, күн сәулесі жаттық, немесе тік күйдегі мұз кесектеріне шағылысып пайда болады. |
| (5) Аспан доғасы (circumzenithal arc) | Көбіне Сағым күн құбылысымен қатар шығады, пайда болу себебі Кемпірқосақ құбылысына ұқсайды |
| (6) Ұшырасу доғасы | бір бөлігі ғана көрінеді, көлденең орналасқан мұз кесектерінен қалыптасады |
| (7) 46° қоралану | Өте сирек кездеседі, 22° қоралану тым жарық болғанда ғана туылады. |
| (8) Сағым күн（төменде） | Көкжиектен, таудан етекке қарағанда көрінеді. Кейде ұшақтан да көруге болады |
| Аспан шудасы /Аспан жарқылы Circumhorizontal arc | Тек 58° биік өңірде ғана байқалады. Ол отқа жанған бұлтқа, немесе алып кемпірқосаққа ұқсауы мүмкін. |
| 120° Сағым күн | Сирек кездеседі, өте жарық Сағымкүннің пайда болуына қатысты. |
| Күн жарқылы Supralateral arc | 46° қораланумен салыстырғанда өте әдемі, бейне болып, іші қызыл түсті керемет кемпірқосаққа ұқсайды.[3] |
Сағым күн[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сағым күн（Sun dog[4]）— қораланудың айырықша түрі, ерекше бір атмосфералық оптикалық құбылыс есептеледі. Кеңістікте қалқыған алты қырлы мұз кесектері ретті түрде күн сәулесін сындырып, шағылыстырғанда әуелгі күннің екі жағынан екі (не төрт) күн пайда болады.[5] Мысалы 2013 жылы Қытайдан 5 күн бір уақытта көрінген болатын.
Сағымкүн көбінесе 22° қоралануда пайда болады.[6] Ол әлемнің кез келген түкпірінде, кез келген маусымда болуы мүмкін, бірақ ылғи да анық, көрнекі бола бермейді. Әсіресе күн батқан кезде көбірек көрінеді.
Сағым күн мұз кристалдары өте суық ауада, ауа ағысы біршама баяу өңірде көбірек пайда болады. Сағым күндер шынайы күнге салыстырғанда қызарыңқы болады.
Грек тілінде Parhelion (παρήλιον – parēlion) сөзінің мағынасы "күннің қасында" дегенді білдіреді.[7] Ал ағылшын тіліндегі Sun dog сөзінің келіп шығуы әлі толық анық емес, көбінесе оны ежелгі Скандинавия ертегілерімен байланыстырады.[8]
.jpg)
Ежелгі грек философы Аристотель өзінің «Метеорология — Ауа райы туралы» кітабында былай жазған: "Күн секілді екі жасанды күн күнмен бірге туып, бірге айналып, ақыры бірге батты" деп жазады. Ол тағы "Жасанды күндер" әрқашан бірдей биікте және бірдей қашықтықта болады, көбінесе күн шыққан және батқан кезде анық көрінеді, ал түсте тым аз көрінеді деп түсіндірді.
Ақын Араттың (Aratus, «Phaenomena» 880-891）жазуынша, Сағым күн оның ауа райын болжауының бір дерегі есептеледі, ол Сағым күнге қарай отырып жаңбыр мен желді, болуы мүмкін дауылды нөсерді болжай аламын деген.
Артемидор (Oneirocriticaлық, «Түс жору кітабы») өз кітабында жасанды күндер арасындағы Құдайлар туралы айтады.[9]
Республикашыл шешен Цицерон Сағым күнді сенаттың екіжүзділігіне теңеу ретінде қолданады.[10]
Сенека өзінің табиғат туралы кітабында да Сағым күнді тілге алады.[11]
1629 жылы жазда Римде көрінген Сағым күн Декарттың метафизиканы тастап, табиғат философиясын зерттеу еңбектерін жазуына түрткі болған екен.[12]
Қадау жарық[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қадау жарық, немесе жарық діңгегі — күн шыққан, не батқан кезде түзу діңгек пішінді жарық құбылысы. Бірақ ол әсіресе жоғары биіктен бақылағанда күндіз де пайда бола береді. 6 бұрышты жалпақ, немесе жұмыр пішінді мұз кристалдары және су тамшылары осы құбылыс пайда болуының себебі есептеледі. Жұмыр таяқ пішінді мұз кристалдары күн көкжиектен 20° биік болғанда осындай қадау жарық пайда қылады. Мұз кристалдары ауада пайда болғанда, көбінесе бірдей жазыққа орналасатындықтан, Қадау жарықтың кеңдігі мен көріну деңгейі мұз кристалдарының орналасуына байланысты болады.
Ай және көше шырақтарының жарығы да Қадау жарық пайда қылуы мүмкін. Жердегі жарық көзінен пайда болған Қадау жарық күн мен айдікінен де биік болуы мүмкін. Әдетте, күзетуші жарық көзіне жақындаған сайын, кристалдың Қадау жарық пайда қылу шамасы да әлсірей түседі.
Фотографиядағы қораланған жарық[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Фотографиядағы суретке түскен қораланған жарық көбінесе абайсызда туылатын оптикалық әсер (эффект) есептеледі. Ол негатив бірден жарық еткенде шағылысқан жарыққа дөп келуінен пайда болады, немесе негативті жуған кезде қоршаған және шағылысқан сәуледен туатын диафрагмадан болады. Қазіргі фото негативтерінде "қораланған жарықтан қорғану қабаты" бар және сол арқылы бұл түрдегі қораланудан сақтанады.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Үлгі:OEtymD Үлгі:LSJ.
- ↑ http://www.atoptics.co.uk/halo/circ2.htm
- ↑ meteoros.de 21 (abgerufen 18. März 2010)
- ↑ The American Heritage Dictionary of the English Language http://education.yahoo.com/reference/dictionary/entry/mock%20sun Мұрағатталған 8 шілденің 2012 жылы.
- ↑ Cowley, L Effect of solar altitude. Atmospheric Optics. Тексерілді, 15 сәуір 2007.
- ↑ The American Heritage Dictionary of the English Language, 2004
- ↑ Parhelion. Oxford English Dictionary. Тексерілді, 30 желтоқсан 2013.
- ↑ Persson, Jonas Norse Constellations. Digitalis Education Solutions, Inc.. Тексерілді, 30 желтоқсан 2013.
- ↑ p.125 Artemidorus – The Interpretation Of Dreams Oneirocritica by Artemidorus Translation and Commentary by Robert J. White c.1975 1990 Oriingal Books, Inc. 2nd Edition Published in the U.S. ISBN 0-944558-03-8
- ↑ Cicero; CD Yonge (trans.) On the Commonwealth, Book 1 (260), 367, (369). Project Gutenberg (1877).
- ↑ Seneca, Ricerche sulla Natura, P. Parroni editor, Mondadori, 2010
- ↑ René Descartes - Metaphysical turn, Stanford Encyclopaedia of Philosophy
Сыртқы сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Photos and explanation of 22° halo phenomenon Мұрағатталған 6 маусымның 2013 жылы.
- Halo explanations and image galleries at Atmospheric Optics
- Meteoros AKM - Halo explanations and image galleries
- Halo reports of interesting halo observations around the World
- Southern Hemisphere Halo and other atmospheric phenomena Мұрағатталған 19 қаңтардың 2019 жылы.
- Moon Halo Gallery Мұрағатталған 20 ақпанның 2008 жылы.
- Halo in Chisinau Moldova (photo and video)
- Sun Halo appeared in Padang after the earthquake