Қосжарғақты органоидтар

Қосжарғақты органоидтар.Эндосимбиоз.Жартылай дербестік.

Екі жарғақшадан тұратын органоидтар сағақты органоидтар деп аталады.Мұндай органоидтарға жасуша ядросы,пластидтер және митохондриялар жатады.Ядро жасушасының ірі бөлігі болып табылады.Пластидтер және митохондриялар жартылай дербес органоидтарға жатады.Олардың бұлай аталу себебі-олар өз тектік ақпаратын өздері жұмсай алады.Яғни өз ДНҚ-сында пластидтер және митохондриялар,РНҚ-ның үш түрі және рибосомалар бар.Олар өз ДНҚ-сында жазылған тұқымқуалау ақпаратынан өз нәруыздарын синтездей алады.Сонымен қатар,пластидтер және митохондрияларда сақиналы ядродан тыс ДНҚ-сы болады.Себебі пластидтер және митохондриялар да цитоплазмада орныққан.Бұл органоидтардың ДНҚ-сын осы ұғымды ядролық тұқымқуалағыштық немесе хромосомдық ДНҚ-ға қарама-қарсы қойып,цитоплазмалық ДНҚ әрі цитоплазмалық тұқымқуалағыштық деп атау қабылданған.Жартылай дербес органоидтар ДНҚ-сының молекуласы бактериялардың ДНҚ-сына ұқсас.Мысалы,эукариот хромосомаларынан айырмашылығы-ДНҚ митохондриялары және пластид сақина пішінді және нәруыздармен байланыспайды.ДНҚ митохондрияларында осы органоидтың тіршілік әрекетін қамтамасыз етудің қажет ететін аРНҚ нәруыздарының көпшілігі кодқа жазылған.Бірақ митохондриялық рибосомалардың қалыпты түзілуі және атқаруы үшін ядролық хромосомаларда коды жазылған рРНҚ-ның бірнеше молекулары қажет.Яғни митохондриялардың жасушасынсыз іс мүлде тындырылмайды.Олар химиялық құрамы бойынша цитоплазмаға ұқсас қоректік ортада тіршілік ете алады,бірақ көбейе алмайды.Эндосимбиоз теориясына сәйкес тіршілік пайда болуының ерте кезеңдерінде пластидтер және митохондриялар дербес прокариотттық жасушалар болады.Алайда ірілеу жасушаға тап болып,онда өзара тиімді жағдайларда тіршілік эндосимбиоз деп аталады.Мысалы,амеба біржасушалы балдырларды қарби алады да бірнеше күн қорыта алмай жүреді.Бұл жағдайда амеба балдырлардан оттегі мен глюкоза алады.Ал балдыр амебаның цитоплазмасынан көмірқышқыл газ,су,минералды заттарды алады.Сонымен қатар цитоплазмадағы жайлы жағдай-химиялық құрамы тұрақты,қысым және температура да тұрақты,жыртқыштар мен паразиттер болмайды.Хлоропласқа қарағанда митохондриямен өмір сүру әжептәуір тиімдірек.Митохондрия қоректік заттар мен оттегін тұтынып,жасушаның митохондриясыз өндіре алатын мөлшеріне қарағанда көбірек АТФ энергиясын өндіреді.Цитоплазмадағы гликолиздің оттексіз үдерісі тек қана 2АТФ бере алады,ал митохондриялардағы оттекті үдеріс глюкозаның бір молекуласынан 36АТФ береді,

Митохондриялар

Митохондриялар -бүкіл эукариотттық ағзаларға тән қосжарғақшалы органоидтар.Бұлар-өте күрделі құрылысты органоидтар,олардың құрамы екі жарғақшамен шектеледі.Cыртқы жарғақшаның митохондриясы тегіс.Оның сыртында онша үлкен емес жарғақшааралық кеңістік болады.Одан әрірек тарақшалар деп аталатын бүрлері бар ішкі жарғақшасы бар.Бұл жарғақша нәруыздарға бай және құрамында 20%фосфолипидтер бар.Тап осы митохондрия қатпарларында энергия алуға байланысты маңыздырақ үдерістер жүреді.Митохондриялардың сұйықтық ортасы матрикс деп аталады.Оның ішінде өзінің ДНҚ сақиналы молекуласы,ұсақ рибосомалар,көптеген ферменттер және басқа заттар жүзіп жүреді.Митохондрияларды АТФ түріндегі энергия қамтамасыз етедіндіктен жасушаның күш стансасыдеп аталады.АТФ синтезі басқа ағзалық заттарды ыдырату есебінен өтеді.Ал жасушалық тынысалу және асқорыту процестері митохондрияда бірігеді.Тынысалу-ағзалықтар оттегінің әсерінен ыдырайтындықтан,қосалқы өнім ретінде көмірқышқыл газ бөледі.Ал асқорыту кенеулі заттар ең соңғы қосылыстарға-су және көмірқышқыл газға дейін ыдырайды.Алайда АТФ синтезінен басқа митохондрияларда жасуша заттарының өзара айналуына байланысты маңыздырақ үдерісі өтеді.Дәл осы үдерістен кейін митохондрияларда жасуша көмірсулардан-май,ал өсімдіктерде нәруыздар құрылады.Сондықтан митохондриялар оттексіз ортада мекендейтін ағзалардың жасушалары үшін өте маңызды.Митохондрияның пішініне келетін болсақ,ол әр түрлі-жіп және шар пішінді болып келеді.Оның ұзындығы-10 мкм,ал диаметрі-0,2-ден 1 мкм шамасында болады.Митохондриялардың саны жасушалардың белсенді қызметіне байланысты,1 митохондриядан 100 000-ға дейін болуы да мүмкін.Әсіресе энергияны көп шығындайтын жасушаларда митохондриялар өте көп.Олар:бұлшықет және жүйке жасушалары.Жасуша бөлінген кезде митохондрия еншілес жасушалар арасында шамамен тең бөлініп,таралады.Жаңа митохондриялардың бөлінуі бактерияларға ұқсас болады,олар да өздігінен екі еселену есебінде жүреді. Алайда митохондрияның ойдағыдай көбеюі үшін ядролық ДНҚ-да коды жазылған бірнеше нәруыздар қажет,олар цитоплазмадан түседі.Ал қалған жағдайларда митохондриялар тіршілігін қоректік ортада,жасушадан тыс қамтамасыз етеді.Оларда заттардың ыдырау үдерістері мен АТФ синтезін қамтамасыз ететін ферменттер синтезделеді.

Пластидер

Пластидтер-өсімдіктер жасушасының қосжарғақшалы органоидтары.Ең белгілі және көп таралған пластидтер-хлоропластар.Олар фотосинтез үдерісін іске асырады.Жалпы айтқанда пластидтер мен митохондриялардың қызметі бір-біріне ұқсас.Пластидтерде де екі жарғақша бар:сыртқысы-тегіс,ішкісі ішке қарай батыңқы-тилакоидтар тәрізді болады.Жоғары сатыдағы өсімдіктерде әдетте хлоропластардың пішіні сопақ,екі жағы дөңес линзаға ұқсас болады.Мөлшері орташа есеппен-5-10 мкм ұзындықта,ал диаметрі 2-4 мкм болады.Жасушадағы саны 15-тен 50 данаға дейін барады.Ал төменгі сатыдағы өсімдіктердің хлоропластары мөлшері және пішіні бойынша алуан түрлі.Алайда балдырларды хлоропластар саны көп емес,1-ден бірнеше данаға дейін ғана барады.Осы ерекшелікті айрықша көрсету үшін балдырлардың хлоропластарын хроматофор деп атайды.Хламидомоналардың хроматофоры таға пішіндес,спирогираларда-шиыршықты,ал улотриксте-шеңбері түйіспеген сақина түрінде болады.Бұдан басқа тағы хромопластар және лейкопластар бар.

Лейкопластар-ақ немесе түссіз пластидтер.Оларда тилакоидтар аз болады,олардың негізгі рөлі-кенеулі заттарды крахмал түрінде жинақтау.Крахмал лейкопластарға ақ түс береді.

Хромопластар-құрамында қызыл,сары және қызғылт сары пигменттер-каротиноидтар болады.Хромопластардағы сияқты хромопластар каротиноиды ішкі жарғақшада жасалмаған.Мұнда олар кристалл түрінде қатысады.Каротиноидтар өсімдік жасушаларында мынадай үш себептен жинақталады.

сақтамалық кенеулі заттар-қызылша мен сәбіз,тамыржемісі,шабдалы жемістер,өрік,асқабақта болады.

жасуша алмасуының соңғы өнімі-өсімдіктер үшін зиянды заттар,мысалы,күзде түсетін қызыл және сары жапырақтар.

Тозаңдандырғыш бунақденелерді өзіне тартатынашық реңді гүл бөліктерінің каротиноидтарды жинақтауы-қырмызыгүл,күнбағар,жауқазын,наркес және т.б. Көбінесе жасушада тек қана пластидтің қандай болса да бір түрі болады.Пластидтердің барлығы жасушалардың арнаулы бағытқа қатаң бағытталмаған түзуші ұлпаларына-меристемаға қатысатын протопластидтерден тұрады.Қалайда меристемадан қай ұлпаның қалыптасу мүмкіндігінше қажетті пластидтер түзілетін болады.Егер меристемадан жапырақ түзілсе,оның жасушаларында хлоропластар түзіледі,егер сүректі сабақтың өзек жасушалары немесе картоп түйіні қалыптасса,онда лейкопластар қалыптасады.Хлоропластар митохондриялар сияқты тірі жасушаларда өздігінен екі еселене алады.Бұдан басқа,пластидтер біріне-бірі ауысады.Лейкопластардың хлоропластар болуы оңай-картоп түйіні жарықта жасыл түске енеді.Егер бөлме гүлін жарыққа қалдырса,онда хлоропластар лейкопластарға айналады.Бастапқы кезде алмалардың барлығы-жасыл түсті,соңынан олар ағарады немесе қызарады.Бұл жасыл хлоропласт бола алатынын білдіреді.Хлоропластар пластидтердің ең соңғы даму кезеңі болып табылады.Алайда хромопластар хлоропластарға айнала алмайды.