Қызылтау болысы (Қарқаралы уезі)
| Қызылтау болысы | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Ел | |
| Кіреді | |
| Енеді |
6 ауыл 1893 жылы[1] |
| Тарихы мен географиясы | |
| Құрылған уақыты |
18ХХ |
| Таратылған уақыты | |
| Жер аумағы |
1 029 000 десятин[2] км² |
| Тұрғындары | |
| Тұрғыны |
4686[1] адам (1893) |
| Ұлттық құрамы | |
Қызылтау болысы (1878 жылдың 1 қаңтарына дейін Аюлы болысы, одан бұрын Қояншы-тағай) — Семей облысы Қарқаралы уезіндегі қазақ болысы.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
182Х жылы құрылған . 1928 жылы бірігіп, Кедей және Шет болыстарымен Шет ауданы болып біріктірілді.
Шежіре[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Қояншы
- Дәулет
- Таңай (Тағай)
 |
|
Халық[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Халқы Арғын тайпасының Каракесек руының Қояншы-тағай бұтағынан тұрды.
1824 жылғы санақта Қояншытағай: 1632 ер, 2176 әйел.[3][4]
1884 жылы Қояншы-тағай бөлімдеріндегі киіз үй саны:
- Таңай 350
- Қояншы 200
- Дәулет 504
- Сұлтан Бөкейхановтар 20
- Барлығы 1074[5]
| № | Болыс, ру, ауыл атаулары | Ауыл саны | Үй саны | Жан басы | Жобалы саны | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ер | Әйел | жыл-қы | ірі қара | қой | түйе | ||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| 1 | Қояншы – Таңай болысында. Басқарушы сұлтан Шаңқай Есімовте | 1 | 17 | 51 | 66 | 800 | 150 | 2400 | |
| 2 | Дәулет руы, Бектеміс бөлімінде. Старшын Былғақ Дайрабаевта | 2 | 80 | 240 | 320 | 700 | 133 | 4300 | |
| 3 | Дәулет руы, Мәмбетқұл бөлімінде. Старшын Есет Көбеевте | 2 | 84 | 252 | 336 | 764 | 113 | 5650 | |
| 4 | Таңай руы, Жетес бөлімінде. Старшын Тынысбек Жанұзақовта | 1 | 70 | 237 | 316 | 568 | 135 | 4250 | |
| 5 | Таңай руы, Арықпан. Жәдік бөлімінде. Старшын Байсыман Айдаровта | 1 | 64 | 102 | 256 | 362 | 157 | 3050 | |
| 6 | Қояншы руы. Старшын Қадыр Айткелевте | 2 | 103 | 309 | 412 | 523 | 106 | 6150 | |
Аумағы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қарқаралы уезінің аумағында қазіргі Шет ауданында орналасты.
Қыстақтары орналасқан мекендер: Қызылтау, Бұғылы, Монтай, Үлкен Қайрақты, Шолақ Сеңгір, Борлы, Бәйбіше, Сораң, Қоңырқұлжа, Сарықұлжа, Үшалақаз, Мойынты, Тайаткан Шұнақ, Сөребай, Нілді, Тасык, Ешкіөлмес, Жаман тоған айнала төнірегімен Шопақ, Тағылы.
Жайлаулары: Нұра, Сарысу, Байғара, Үшшоқы өзендерінің бойы және олардан қыстақтарға дейінгі аралықтар.[6]
Басшылары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- сұлтан Шанхай Ишимов 26 қараша 1826 жылғы
Болысты 1871 жылдың 8 қаңтарынан бастап Мүкір Жаржанов басқарған. Орынбасары Дүйсенбай Шуақбаев болған. Ауылдардағы халық билері: Тоғанбай Армақов, Жанмұхамет Қопаев, Көшкімбай Байтасов болған.
Болысты 1872 жылдың 13 қаңтарынан бастап Серік Бурин, басқарған, орынбасары Тоқсанбай Күржібаев, кейіннен Өрікбай Ботбаев болған. Ауылдардағы халық билері: Дүйсенбай Шуақбаев, Мананбай Қабақов, Жолдан Ақжанов, Қосылбек Бәділбеков, Жанмұхаммет Қопаев болған. Болыстың молдасы болып Кеңгір Садыров бекітілген.
Болысты 1875 жылы Көспе Әлімбаев басқарады, сол жылдың 14 ақпанында қайтыс болып, орнына Жантай Күржібаев болады. Ауылдардағы халық билері: Тамаз Көпбурин, Дүйсенбай Шуақбаев, Көшкімбай Байтасов, Қуанышбек Ұрынқаев, Бекбосын Аблаев болған.
1880 жылдың 20 желтоқсанынан бастап, болысты Жолдан Ақжановпен Ескене Әлімбаев басқарады. Ауылдардағы халық билері: Сақыр Құйкин, Байпақ Қапсаләмов, Көпбатыр Ақжанов, Көшкімбай Байтасов, Қуанышбек Ұрынқаев, Төкіш Жаужақов.
1883 жылы 17 желтоқсанда болыс басшылығына Тоқбай Тоқсанбаев пен Тайжан Абыров бекітіледі. Ауылдардағы халық билері: Бодық Тоғанбаев, Байпақ Қапсәләмов, Баділбек Ақжанов, Көшкімбай Байтасов, Қуанышбек Ұрынқаев, Кеңбатыр Ақжанов болды.
1887 жылы 4 қыркүйектен болыс төрағасы болып Байпақ Қапсәләмов, орынбасарлығына Тоқбай Тоқсанбаев бекітілді. Ауылдардағы халық билері: №1 Бодық Тоғанбаев, №2 Нұрпейіс Әлімбаев, №3 Көшкімбай Байтасов, №4 Қорыбек Ақжанов, №5 Қосылбек Бадылбеков, №6 Дүйсенбай Шуақбаев (24.02.1888 жылы қайтыс болып оны Төребек Ақжанов ауыстырды).
1892 жылы 22 тамызда болысты Нарымбек Бодықов пен Майбас Онбаевтар биледі. Ауылдардағы халық билері: №1 Есенбек Салықбаев, №2 Тайжан Асылов (09.07.1984 жылы қайтыс болып, Нұрпейіс Әлімбаев ауыстырды), №3 Дуанбек Бурин және Көшкімбай Байтасов, №4 Күйлік Бердібеков, №5 Қуанышбек Ұрынқаев, №6 Төребек Ақжанов.
1895 жылы 16 қыркүйекте болыс төрағасы Тоқбай Тоқсанбаев болды. Ауылдардағы халық билері: №1 Жақсыбек Тұрсынбеков, №2 Нұрпейіс Әлімбаев, №3 Көшкімбай Байтасов, №4 Күйлік Бердібеков, №5 Қуанышбек Ұрынқаев, №6 Төребек Ақжанов.
Дала губернаторының 1896 жылғы 13 қарашадағы бұйрығымен Нарымбек Бодықов ІІ дәрежелі "құрметті шекпенмен" марапатталып, №3 ауылдың биі Көшкімбай Байтасовқа алғыс жарияланды.
1898 жылы 28 қарашада болысқа Нарымбек Бодықов пен Хасен Жолданов биліХасен Жолдановк жасады. №1 Сатқанқұл Соқыров, №2 Адамбай Қапсәлемов, №3 Көшкімбай Байтасов, №4 Күйлік Бердібеков, №5 Майбас Онбаев, №6 Тұрабек Ақжанов.
1901 жылы 30 қазанда болыс билігі Нарымбек пен Төлебек Бодықовтардың қолына көшті. Ауылдардағы халық билері: №1 Жақсыбеков Тұрсынбеков, №2 Тоқбай Тоқсанбаев, №3 Көшкімбай Байтасов, №4 Күйлік Бердібеков, №5 Қосылбек Қадыров, №6 Төребай Бабықбаев.
Нарымбек Бодықов өлкетану жұмыстарымен айналысқан. Байғұл тауының етегінде көне қорғандар бар екенің белгілеген. Күлік Бұлхановтың қыстауынан батысқа қарай қазылған биік қорғанды есепке алған. Көшкімбай Байтасовтың қыстағының манында да осындай оба болған. Сияқбай мазарының жанында "мұртты" қорғандар табылған.
1903 жылы 1 желтоқсанда Нарымбек Бодықов Қызылтау болысының ауыл мектебінің "құрметті демеушісі" болып бекітілген. №1 Ресми түрде болыс басқарушысы қызметінен босатылып, мектеп мұғалімі қызметіне кіріскен. 1905 жылы Қызылтау болысының Қаракемер орыс-қырғыз мектебінің "құрметті демеушісі" Асанбек Қарабеков болды.
1905 жылы 25 қаңтардан болысты Асанбек Қарабеков және Хасен Жолданов басқарды. Ауылдардағы халық билері мен олардың орынбасарлары: №1 Төлеубек Бодықов пен Мұса Жаңабаев, №2 Шәкен Әлімбаев пен Нұрпейіс Әлімбаев, №3 Дуанбек және Бәділбек Көшкінбаевтар, №4 Күйлік Бердібеков пен Кенжеқара Бердібеков, №5 Қуанышбек Ұрынқаев пен Майбас Онбаев, №6 Төребай Бабықбаев пен Тоғанбай Дүйсенбаев.
Болыс халқы атынан Санкт-Петербургке телеграммаға қол қойған Тоқабай Тоқсанбаев. Мемлекеттік дума мүшесіне сайлау өкілеттігіне Нарымбек Бодықов (№1 ауыл, 50 жаста), Тұрысбек Ақжолов (№6 ауыл, 51 жаста) ие болған. №2 ауылдың биі Шәкен Әлімбаев 1906 жылы 9 наурызда ІІІ дәрежелі "құрметті шекпенмен" марапатталған.
1907 жылы 12 қащанда болыс басқарушысы Мұса Айдабаев болды, оны Адамбай Қапсаләмов ауыстырды. Ауылдардағы халық билері мен олардың орынбасарлары: №1 Жексенбек пен Сағымбек Тұрсынбековтер, №2 Тоқабай Тоқсанбаев пен Сағындық Айнабековтер, №3 Қанат Көшкінбаев пен Көшкімбай Байтасов, №4 Күйлік және Нелдібеков Бердібековтер, №5 Молдабек Ақынбеков және Қосылбек Қадыров, №6 Төребай Бабықбаев пен Райымбек Балықбаев, №7 Жанбұлақ Қуандықов пен Құлсейіт Барменов.
1911 жылы 30 маусымнан болыс басына Нарымбек Бодықов пен Сағындық Айнабеков келді. Ауылдардағы халық билері мен олардың орынбасарлары: №1 Жексенбек Тұрсынбеков пен Үбен Төрежанов, №2 Кісебай Қапсәләмов пен Рымжан Жалмағанбетов, №3 Дуанбек және Бәділбек Көшкінбаевтар, №4 Күйлік Бердібеков пен Жаңабек Бастықов, №5 Қуанбек Ұрынқаев пен Жүсіп Қуанышбеков, №6 Есенбек Қозғанбаев пен Данышбек Қанбатыров, №7 Жанбұлақ Қуандықов пен Құлсейіт Барменов.
1914 жылы 9 қаңтардан болыс басында Нарымбек Бодықов. Ауылдардағы халық билері мен олардың орынбасарлары: №1 Сатымқұл Соқыров пен Ахмет Тибанов, №2 Кісебай Қапсәләмов пен Омар Байпақов, №3 Ақтай Бодин мен Жолдыбай Сыпатаев, №4 Қасымбек Жолдинов пен Тоқтабек Бәділбеков, №5 Қуанышбек Ұрынқаев пен Жүсіп Қуанышбеков, №6 Тұрбек Ақжалов пен Есенбек Қозғанбаев.
Қызылтау болысы бойынша алқа сотының мүшесі болып Нарымбек Бодықов бекітілен.[7][8]
Әкімшілік бөлінуі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
6 әкімшілік ауылға бөлінді[9]:
| Әкімшілік ауылдың атауы | Шаруашылық ауылдардың саны | Халық саны (1905) |
|---|---|---|
| 1 | 32 | 614 |
| 2 | 57 | 1127 |
| 3 | 34 | 856 |
| 4 | 24 | 567 |
| 5 | 49 | 934 |
| 6 | 28 | 762 |
| Барлығы | 4860 |
Мақалдар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Барымтаға көп барғандықтан олар туралы мынадай мақал шығыпты: Балам есікті біреу қағады, барып қара. Қояншы-тағай болмасын бұғып қара.[10]
Рудан шыққандар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қояншы тағай руынан шыққан тұлғалар:
- Маясары Жапақов (Таңай-Кешубай)
- Жәкен Байтуов (Дәулет-Дайрабай)
- Қасымбек Медиев (Дәулет-Үмбетқұл)
- Жақия Әубәкіров (Таңай-Қараменде)
- Нұрлан Орынбасарұлы Дулатбеков (Дәулет-Мәмбетқұл)
- Жания Жақияқызы Әубәкірова (Таңай-Қараменде)
- Жанар Жақияқызы Әубәкірова (Таңай-Қараменде)
- Рымқұл Сүлейменов (Қояншы)
- Ықылас Адамбеков (Дәулет-Мәмбетқұл)[11]
- Қақпан Жиренбайұлы (Таңай-Тастемір)
- Ақтентек сері (Таңай-Қараменде)
- Асхат Қанатұлы Аймағамбетов (Таңай-Қараменде)
- Хасен Нарымбекұлы Бодықов (Таңай-Жетес Телеміс)
- Кәмен Қанапин (Қояншы-Ғайыпберді)
- Жетпісбай Бәкірұлы Бәкіров (Таңай-Қараменде)
- Жылқыбай Нұрбеков Дайрабай
Қоғамдық қайырымдылық қоры[өңдеу | қайнарын өңдеу]
«Қояншы-Дәулет-Таңай» қоғамдық қайырымдылық қоры 13.03.2018 жылы құрылған. Басшысы Әміров Құрманғазы Әшімұлы.
Құрылтай[өңдеу | қайнарын өңдеу]
2008 жылы Шет ауданы Қызылқой ауылы жанында құрылтайы өтті.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ a b Просмотр документа - dlib.rsl.ru
- ↑ Просмотр документа - dlib.rsl.ru
- ↑ http://akikat.kazgazeta.kz/?p=838 Мұрағатталған 17 қыркүйектің 2017 жылы.
- ↑ М.С.Мұқановтың «Этнический состав и расселения казахов средного жуза»
- ↑ 1901 Памятная книга Семипалатинской области 1902
- ↑ http://stom.tilimen.org/jurnalimizdi-bl-saninda-ararali-jattari-ajdari-bojinsha-azati.html
- ↑ Шет шұғыласы
- ↑ Қырандар ұшұан Қызылтау. І. Ісламұлы, Ж. Қызбалаұлы
- ↑ Материалы по киргизскому землепользованию собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей. Семипалатинская область, Каркаралинский уезд. Санкт-Петербург, 1905
- ↑ Асет Темиргалиев 16.02.2019
- ↑ Қояншы-Дәулет-Таңай, Болашақ-Баспа, 2008, 293 бет. Н. О. Дулатбеков(төраға), Н.Т. Жұмәділова, Б. Доскеев, Қ. Медиев, С. Тұңғышбеков, Г.Ш. Рымжанова және т.б. ISBN 9965-534-40-3