Қырғызстан мәдениеті
Қырғызстан мәдениеті — көшпелі халықтың салт-дәстүрлерінің, әдет-ғұрыптарының, дүниетанымы мен менталитетінің әрекеті ретінде және әлемнің басқа да халықтары сияқты өзінің мазмұны жағынан күрделі және бай этникалық кешен. Оның сипатты белгілерінің қалыптасуына түрік-моңғол көшпелі мәдениеті үлкен ықпал еткен.[1]
Қырғыз эпосы "Манас"[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қырғыздардың әлемдік аренадағы ең басты бренді – «Манас» эпостық жыры. Миллионнан астам жолдан тұратын жыр әлемдегі ең ұзын туынды ретінде Гиннес рекордтар кітабына енген. Сондай-ақ, жыр ЮНЕСКО қорғауына алынған. «Манас» қырғыз халқының мәдениетін, философиясын, дәстүрі мен тарихын, көзқарасын, топонимикалық, этногенетикалық және тарихи атауларды түгел қамтығанымен де ерекше.[2] Бұл жырды ұрпақтан-ұрпаққа арнайы адамдар, эпосты айтушылар - манасшылар сақтап, айтып береді. Эпос 1800 жылдары жазылды, алғашқы толық нұсқасы 1920 жылдары жарық көрді. "Манас" көптеген тілдерге аударылып, Кеңес Одағында және шетелде жарық көрді. "Манастың" негізгі тақырыбы — аты аңызға айналған қырғыз батырының Ауғанстанға, Орта Азияға және Қытайға әскери жорықтарының тақырыбы. 4 желтоқсан - Қырғызстанда «Манас» эпосының күні болып саналады.[3]
Қырғыз киіз үйлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Киіз үйлер - қырғыз мәдениетінің маңызды бөліктерінің бірі. Қырғыз мәдениетінің көп бөлігі, маңызды әдет-ғұрыптар мен рәсімдерден бастап қолөнершілік пен дәстүрлі шеберлікке дейінгі бөлігі киіз үйлермен байланысты. Қырғыз киіз үйлері керегелерден, жіңішке уықтар мен бірнеше киіз жабдықтардан тұрады. Біріншісі үйдің негізі, ал екіншісі суық пен аяздан қорғайды. Киіз үйдің ағаш құрамы үш бөліктен тұрады: кереге, уық және шаңырақ. Киіз үйдің ортасында ошақ орнатылған, есіктің оң жағында үйдің әйелдерді еркектерден бөлетін ши қалқасы болған. Дәстүр бойынша киіз үйдің оң жағы әйелдер киіз үйі болып саналды - онда ыдыс-аяқ пен ас үй керек-жарақтары, тігуге және тоқуға арналған құралдар сақталды. Үйдің ерлерге арналған сол жағында ат әбзелдері мен аң аулауға қажетті барлық құрал-саймандар, пышақтар сақталған. Киіз үйдегі еден киіздермен жабылған, оның үстіне үй немесе жабайы аңдардың терілерін төсеген. Артқы қабырға төр ретінде саналып оған киіз кілем ілген. Киіз үйді жарықтандыру үшін шойын немесе саз шамдар қолданылған.[4]
Қырғыз тоқыма бұйымдары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Киіз және жүн Қырғыз тоқыма бұйымдарының негізін құрайды. Қырғыздар ежелден қой жүні мен жануарлардың терісінен көптеген әдемі
бұйымдар жасаған. Қырғыз қолөнерінің негізгі өнімі - киіз. Киіз - қой жүнінен нығыздалып жасалып, үй тұрмысында пайдаланылатын бұйым, бұл қырғыз мәдениетінің ең маңызды бөлігі болып есептеледі. Киізден киіз үйге арналған жабын, ұлттық шапан мен ақ-қалпақты, киім, ойыншықтар, интерьер заттары және т.б. жасалады. Алайда ерекше орын қырғыздың әйгілі киіз кілемі - шырдақ болып табылады, оны жасау үлкен шеберлік пен табандылықты қажет етеді.
- Шырдақ (Ширдак) -киізден жасалған кілемдер, онда жануарлардың кейбір бөліктерінің бейнелері: иттің құйрығы, тау ешкілерінің мүйіздері, құстардың тырнақтары және т.б. әшекейленеді.
- Түс-киіз (Туш-кийиз) - жұмсақ матадан тігілген қабырға кілемдері, көбінесе қалыңдықтың жасауына беріледі. Өсімдіктер мен гүлдер, кейде жануарлармен өрнектелген.
- Құрақ (Курак) - жамау тігу. Құрақ атауы "құра" сөзінен шыққан, ол бірге тігуді немесе жеке бөліктерді құрастыруды білдіреді. Бұл әдіспен балалар киімдері, бесік жамылғылары, үйлену тойына арналған перделер, жастықтар, ер-тоқым жамылғылары, сөмкелер немесе кілемдер тігуде қолданылады.
- Ала-киіз (Ала-киийз) - киізден жасалған кілемдердің тағы бір түрі.
Сондай-ақ киіз өндіру, киіз үйді жылыту үшін қызмет ететін және сәндік мақсатта пайдаланылатын ши деп аталатын өсімдіктен өрілген қырғыз төсеніштері де кеңінен танымал.[5]
Ұлттық тағамдары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қырғыз асханасы – Орта Азия мәдениетінде ұлттық ерекшелігімен айқындалатын асхана. Бешбармақ, шұжық, қуырдақ, қымыз
сияқты тағамдар қырғыздар үшін де ұлттық тағам болып саналады. Ет, сүт тағамдары және ұннан жасалатын тағамдар қырғыздардың рационында кеңінен қолданылады. Қырғыз халқының да өздерінің мерекелері мен салт-дәстүрлеріне, ырымдарына байланысты дайындалатын тағамдары бар. Ертеректе әр мерекеге орай арнайы тағамдар дайындалатын болған.
Келген қонақтарға қырғыздар мынадай ұлттық тағамдарын ұсына алады:
Ет өнімдері:
- бешбармақ - кеспе қосылған туралған ет негізіндегі сорпа;
- қуырдақ - малдың етинен ұсақтап турап әзірленіп, шыжғырылып картоппен бірге ұсынылған тағам;
- шорпо және ашлянфу - ет сорпалары;
- қазы - құрғақ жылқы шұжығы;
- қаттама - пияз қосылған орама нан.
Сүт өнімдері:
- қымыз - бие сүтінен жасалған ұлттық сусын;
- айран - сиырдың ашытылған сүті;
- қурут - кептірілген сүзбеден алынған ашыған сүт ірімшігі;
- қаймақ- тұндырып қойған сүттің бетінен алынған қалың кілегей қаймақ.
Ұннан жасалған тағамдар:
- нан - тандырда пісірілген нан;
- май токоч - ашытқы қамырынан жасалған жұқа нан, оны көбіне шаймен бірге ұсынады;
- кемеч - көмірмен пісіріледі,
- бауырсақ -иленген қамырдың майға қуырылған бөліктері.
Тәтті тоқаштар:
- құйма қант - жұмыртқа массасына негізделген - қант печеньесі;
- ширин алма - қантпен алдын ала пісірілген алма желесі;
- күнжіт қант - күнжіт пен қантқа негізделген деликатес;[6]
Музыкалық аспаптар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қырғыз музыкасы табиғатымен және таулардағы өмірімен үндес болуымен ерекшеленеді. Көптеген әндердің мәтіндері көшпенділердің күнделікті өмірі туралы, тіпті сөздері жоқ композицияларда да көңіл-күй нәзік жеткізіледі. Қырғызстанда көптеген музыкалық аспаптар бар.
Қомыз (Комуз) - қырғыз халқының тұтас ағаштан ойып жасалған, ұзын жіңішке мойны бар үш ішекті шертпелі музыкалық аспабы. Ежелгі қомыз кішірек болды. Бұл шабандоздардың оған ойнауының ыңғайлылығына байланысты, пішіндері әртүрлі, көбіне алмұрт тәрізді. Негізгі бөлігі әдетте арша, қарағай, тұт ағаш түрлерінен жасалады.[7]
Қомызда лирикалық та, ұрмалы да әуендер орындалады, олардың дыбысы аттың тұяқтарының соққысына ұқсайды. Қомызда ойнаудың шеберлері қомызшы деп аталады. Олар күрделі үзінділерді орындай отырып, аспапты арқасына, бастарында және тіпті төңкеріп ұстап ойнап өз шеберліктерін көрсетеді. Қомызға арналған әндер мазмұны жағынан әр түрлі (кейбіреуі белгілі бір оқиғаларды, басқалары табиғат сұлулығын сипаттайды, үшіншілері жәй күкілі мағынада). Дүниежүзілік көшпенділер ойындарында 1000-ға жуық қомызшы өнер көрсетіп, қомызға жазылған ең танымал шығармалардың бірі - «Маш Ботойды» ойнады.
Қыл-қияқ (Кыл-кыяк) – ысқышы (смычок) бар дәстүрлі ішекті аспап. Ол да қомыз сияқты арша, қарағай, тұт ағаш түрлерінен жасалады. Аспап екі ішекті және ысқышы бар – джаа. Қыл-қыяқтың пішіні шелек тәрізді, жоғарғы жартысы ашық, ал төменгі жағы түйе терісімен жабылған. Аспаптың ұзындығы шамамен 60-70 см құрайды, ішектері жылқы қылынан жасалған, ысқышы доға тәрізді болып келеді. Қыл-қыяқты тік күйде ұстап, оның төменгі бөлігін тізеге тіреп отырып отырып ойнайды. Музыканттары ысқышты төменнен ұстап, оң қолдың алақанын жоғары қаратып ұстайды.
Қыл-қыяқ музыканттарының жеке репертуары - дәстүрлі аспаптық композициялар күй, әуендер халық әндері. Қыл-қыяқ сонымен қатар ақынның эпостық жырларын, халық әндерін сүйемелдейді.[8]
Темір қомыз (Темір-комуз) - Қырғызстанда өте танымал ауызда ұстап шертетін аспап. Бұл аспапта орындаушылар темір қомызшы немесе ауыз қомызшы деп аталады. Темір қомызда дәстүрлі орындаушылар әйелдер мен балалар болды, бірақ ХХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап ер адамдар да ойнай бастады.
Сонымен қатар қырғыздарда керней, сырнай, сыбызғы, чоор, чопо чоор, дауылпаз, жетіген т.б. ұлттық музыкалық аспаптары бар.[9]
Қырғызстан театрлары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қырғызстанда театрлар мен өнер мектептері жоғары бағаланады және өркендеуде. Студенттерге би, актерлік шеберлік, музыка, режиссура оқытылады; әр түрлі қойылымдар үнемі өткізіліп тұрады. Абдылас Малдыбаев атындағы Қырғыз мемлекеттік опера және балет театры - 1926 жылы оқу театры ретінде құрылды. Қырғыз кәсіби театр өнерінің бастауы 1926 жылы Фрунзе қаласында (қазіргі Бішкек) алғашқы музыкалық-драмалық студия құрылған жыл болып есептеледі. Қазіргі театр ғимараты 1955 жылы тұрғызылған, мұнда спектакльдер әлі күнге дейін үнемі өткізіліп тұрады. Негізінен көркемөнерпаздар үйірмесінің өкілдері айналысатын осы студияның негізінде 1930 жылы 07 қарашада Қырғыз мемлекеттік театры құрылды. 1942 жылы 17 тамызда Қырғыз музыкалық-драма театры Қырғыз мемлекеттік опера және балет театры болып қайта құрылды.
Бабыр атындағы Ош академиялық музыкалық драма театры -Қырғызстандағы ең көне театр. 1914 жылы құрылған театр өзбек тілінде көптеген театрландырылған және музыкалық қойылымдар жүргізді және аймақтағы театр мен музыканың дамуына қолдау көрсетуде.
Т.Сатылғанов атындағы Қырғыз мемлекеттік филармониясы - Филармония алдындағы алаңда Манастың үкен мүсіні тұр, оның айналасында Қырғызстанның бай музыкалық тарихын таныстыра отырып, атақты манасшы мен ақындардың бюстері орналасқан. Филармонияның өзі Қырғызстанның ең танымал музыканттары мен ақындарының бірі Тоқтағұл Сатылғановтың құрметіне аталған. Мұнда үздік қырғыз және шетелдік музыканттардың өнерін тамашалауға болады.[10]
М.Рысқұлов атындағы Нарын облыстық академиялық театры - 1935 жылы колхоздар мен совхоздардың шағын театрлары құрылып, олар облыстық театрды құруға негіз болды. 1939 жылы қырғыз әдебиеті мен өнерінің онкүндігінен кейін Мәскеу қаласында Жұмгал және Нарын аудандарының театрлары біріктіріліп, Нарын облыстық драма театры құрылды. 2008 жылы «академиялық театр» мәртебесін алды.
Т.Әбдімомынов атындағы Қырғыз Ұлттық академиялық драма театры -1926 жылдың 2 қарашасы театрдың туған күні болып саналады. Содан бері қырғыз драма театры әлемдік драматургия авторлары мен Қырғыз ұлттық авторларының шығармалары бойынша 500-ге жуық спектакль қойды.
Қырғыз мемлекеттік циркі - Бішкектегі көптеген көрнекті орындардың бірі. Ол 1976 жылы белгілі сәулетшілер Л.Сегал, Б. Шардин, А. Нежурин және Д. Леонтовичтің жобасы бойынша салынған. Мекеме жергілікті биліктің бастамасымен және қаражатымен ашылды. Жаңа ғимараттағы алғашқы қойылымды қырғыз әртістері 1978 жылы берді. Қазіргі уақытта циркте кейде әлемдік жұлдыздардың қатысуымен қойылымдар белсенді көрсетілуде. Бұл орын отбасылық қызықты демалыс үшін өте қолайлы.
Б. Қыдыкеева атындағы Қырғыз мемлекеттік жастар және жасөспірімдер театры - өткен ғасырдың 20 жылдарының соңында құрылды. Бұл театрда 14 жасында алғаш рет 20 ғасырдағы Қырғыз ұлттық сахнасы мен киносының жұлдызы Бәкен Қыдыкеева Лопе де Вега драмасында Лауренсияның рөлін тамаша сомдап, даңққа бөленді.
М.Жанғазиева атындағы Қырғыз мемлекеттік қуыршақ театры - Қырғызстанда қуыршақ театры алғаш рет 1938 жылы пайда болды. Қуыршақ театры Қырғызстанның алғашқы театрларының бірі болып, шет елдерде қойылымдарын қойды. Араб және дари, испан және француз, моңғол тілдерінде 200-ге жуық спектакльдер ойнап, Орталық Америка мен Африка, Азия және Еуропа елдерінде гастрольдік сапарларын сәтті өткізді.
Ш.Айтматов атындағы мемлекеттік ұлттық орыс драма театры - 1935 жылы Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасының Үкіметі дербес орыс драма театрын ұйымдастыру туралы қаулы қабылдады. 2015 жылы Шыңғыс Айтматов атындағы орыс драма театры өзінің 80 жылдығын атап өтті. Қазіргі уақытта театр халықаралық театр фестивальдеріне белсенді қатысып марапаттар алып жүр және гастрольдік сапарларға да шығуда.
Ә.Өмірәлиев атындағы Бішкек қалалық драма театры - Театрды 1993 жылы Қырғыз Республикасының Халық әртісі Арсен Умуралиев пен театр сыншысы Цыцигма Умуралиева мемлекеттік театрлардың академиялық формаларына балама ретінде құрды. Театрдың басты міндеті-жас ұрпақты әлемдік мәдениет жетістіктерін көпшілікке таныстыру, көрермендер аудиториясын қалыптастыру арқылы эстетикалық өлшемдерге тәрбиелеу.[11]
Қырғыз киімдері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қырғыз киімінде көшпелі өмір салты, түрлі аймақтардың ерекшеліктері көрініс тапқан, табиғи материалдар басым: жүн, киіз, былғары, қатты маталар. Қазіргі кезде Қырғызстанда батыстың заманауи киімдерімен киінеді, сонда да онда қырғыздар дәстүрлі элементтер де бар.
Ақ қалпақ – қырғыздардың ертеден келе жатқан бас киімі. Ол жаңбардан да, шыжыған күннің көзінен де қорғайды. Ер адамдар айыр қалпақтарымен жұмысқа да, тойға да барады, жай күндері де киіп жүреді. Қалпақты сыйлық ретінде құрметті қонақтарға оның ішінде шет елдіктерге және мерейтой иелеріне тарту етеді.[12] Сондай ақ, ер адамдар шапан, жоғары жағасы бар пальто және былғары шалбар киген. Құрметті қонақтарға әдемі күрделі кестемен бас киімді және ұзын кестелі киіз пальто - шекпен беру дәстүрге айналған. Әйелдер кең көйлек, жеңсіз қамзол, халат сыртынан белдемше киген. Ертеректе әйелде кимешек киген.
Тақия (тебетей) — тұмақ, бөрік ішінен ер адамдар киетін дөңгелек тақия.[13] Ол қысқы бас киім, төрт сына тәрізді тәжі бар қырғыз ерлер костюмінің ажырамас бөлігі. Оны, әдетте, барқыттан немесе матадан тігеді, шеттері сусарлардың, бұлғындардың түлкілердің терілерімен көмкеріледі.
Кебенек (Кементай) - суық пен жаңбырдан қорғайтын кең киіз халат.Бұрын бұл мал өсірушілердің киімі болған, ал бай безендірілген кементайларды ауқатты қырғыздар киген. Айырмашылығы ашық түстерінде, безендіруінде болды.[14]
Шапан (Чапан) -халат түріндегі ерлер мен әйелдер киімі. Үйден шапансыз шығу әдепсіз болып саналды. Шапанды мақта немесе түйе жүнінен тігеді, сыртын барқыт, шұға, вельвет маталарымен тыстайды. Қазіргі уақытта шапандарды қарт адамдар киеді.
Ішік (Ичик) - бұрынғы дәулетті отбасыларда қысқы киім тон - ішік болған. Материалдық мүмкіндіктерге сүйене отырып, оны кәмшат, түлкі, қой, қасқыр терісінен тікті және жағасыз киді. Ішік қырғыздарда мерекелік киім болып саналды, оны сирек киді.
Қырғыз мұражайлары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мұражайлар Қырғызстанда жақында пайда болды. Қырғызстанның мұражайлары тарихи, мәдени, көркемдік және ғылыми маңызы бар артефактілер жинағын, құжаттарын жинақтайды, сақтайды және оларды көпшілікке ұсынады. Алғашқы қырғыз мұражайы Қырғызстанның астанасы -Бішкекте құрылды. Бұл мұражай Қызыл Армияның әйгілі әскери жетекшілерінің бірі, Азамат соғысы және басмашылықпен күрес кезінде Түркістан майданының қолбасшысы Михаил Фрунзені еске алуға арналды. Фрунзе мұражайы өз есігін 1925 жылы ашты. Одан кейін 1927 жылы ашылған тарихи мұражай және 1934 жылы бейнелеу өнері мұражайы құрылды.
1981 жылы Қырғызстанда 13 мұражай болды, ал 2000 жыл басында республикада жеке мұражайлардан басқа 36 мемлекеттік мұражай болды. Бішкекке келген туристер ондағы тарихи музейге барады. Қырғызстанның танымал мұражайлары:
- Петроглифтер мұражайы
- Тарихи мұражай
- Сулайман Тоо мұражайы
- Н.М.Пржевальский мұражайы
- Ұлттық бейнелеу өнері мұражайы
- Мемлекеттік тарихи мұражай
- М.В.Фрунзе атындағы Мемлекеттік мемориалдық үй-мұражайы
- Қаракөл тарихи мұражайы
- Г.Айтиева атындағы Қырғыз ұлттық бейнелеу өнері мұражайы
- Зоологиялық мұражай
- «Манас Ордо» Ұлттық кешені[15]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ https://assembly.kz/analitika/yr-yz-ltyny-m-deni-m-rasy/ Қырғыз ұлтының мәдени мұрасы
- ↑ https://surak.baribar.kz/570155/ Қырғыз халқының сәлт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, ұлттық ойындары, ұлттық тағамдары?
- ↑ http://manas.su/o-kyrgystane/manas Манас
- ↑ https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/art/arts-and-crafts/1933-kyrgyzskoe-zhilische-yurta.html Кыргызское жилище — юрта
- ↑ https://too.kg/traditsii-i-kultura/ Традиции и культура Кыргызстана
- ↑ https://edatop.ru/1407-kirgizskaja-kuhnja.html Киргизская кухня: обзор, основные черты и национальные блюда
- ↑ https://muz-story.ru/strunnye-muzykalnye-instrumenty/komuz/ Комуз музыкальный инструмент
- ↑ https://bigenc.ru/music/text/2126716 Мұрағатталған 7 мамырдың 2021 жылы. Большая российская энциклопедия
- ↑ https://ru.sputnik.kg/infographics/20160310/1023064195/kyrgyz-musical-instruments.html Кыргызские музыкальные инструменты: виды, история, звучание
- ↑ https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/culture.htm Культура Кыргызстана
- ↑ https://www.open.kg/tourist/leisure-and-entertainment/theaters/32961-bishkekskiy-gorodskoy-dramaticheskiy-teatr-imeni-a-umuralieva.html Бишкекский городской драматический театр имени А. Умуралиева
- ↑ https://old.qazaqtv.com/kz/programms/viewArchive?id=24230 Мұрағатталған 13 шілденің 2021 жылы. Қырғыз халқының ұлттық бас киімі – Ақ қалпақ
- ↑ https://translate.academic.ru/%D1%82%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9/ky/ru/ тебетей
- ↑ http://xn--90aeea2bghkbmep4j.xn--p1ai/etnotovary/natsionalnye-kostyumy/index.php?SECTION_ID=&ELEMENT_ID=7960 Киргизский национальный костюм
- ↑ https://www.tripadvisor.ru/Attractions-g293947-Activities-c49-Kyrgyzstan.html Музеи Киргизии