Құмаш Нұрғалиұлы Нұрғалиев

Нұрғалиев Құмаш Нұрғалиұлы (1925 – 1988) – педагог, КСРО Халық мұғалімі (1981), 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан.

Алғаш Қатонқарағайдағы Сұлтанмахмұт Торайғыров ұстаздық еткен Шыңғыстай мектебінде білім алған.

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетiнiң тарих факультетін бітірген (1955).

1946 –1957 ж. мұғалім, Марқакөл ауданындағы Сорвенка ұжымдық мектебінің директоры

1957 жылдан өмірінің соңына дейін Боран орта мектебінің директоры қызметін атқарды.

Құмаш Нұрғалиұлы - Жауынгерлік Қызыл Ту, Ұлы Отан соғысының I дәрежелі ордені, 5 медальмен, Ленин, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен марапатталған, сонымен қатар «КазКСР-ның еңбегі сіңген мұғалімі», «ҚазКСР-нің халық ағарту ісінің үздігі», «КСРО ағарту ісінің үздігі», «КСРО Халық Мұғалімі» атақтары мен КСРО Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамоталарына ие болды.

Өзі негізін салып, білім берудегі озық технологиямен жабдықталған бірден-бір білім ордасы ретінде атағын күллі Кеңестер Одағы көлемінде мәшһүр болған Боран ауылындағы орта мектепке Нұрғалиев Құмаш есімі берілген (1992 22 ақпан). Шығыс Қазақстан облыстық әкімшілігінің шешімімен 1995 жылдан Өскемен қаласындағы №43 мектепке Халық Мұғалімі Құмаш Нұрғалиевтің есімі берілді. Қазірде Өскемен қаласында Құмаш Нұрғалиев атынлағы кәсіптік колледж бүгінгі еңбек қоғамына қажетті білімді мамандар даярлауда қарымды еңбек етуде.

Өмірбаяны

Бұл ғажап адамның өмірінің өзі – ерлік,

шәкірттерді рухани адамгершілікке тәрбиелеуде, олардың азаматтық болмысын қалыптастыруда

ғибратты өнеге болып табылады

— Дінмұхамет Ахметұлы Қонаев

Кең жазиралы даласы бар, асқақтаған таулары бар байтақ Қазақ даласының шығыс шетінде асқаралы Алтай тау мен сұлудың көзіндей мөлдіреген Марқакөлдің жағасында Сармөңке атты ауылда 1925 жылы белсенді колхозшы, озат жылқышы Нұрғали мен оның жары Күлдәрінің отбасында Құмаш есімді тұңғыш нәресте дүниеге келеді.

Әкесінің бұл сөзі бала Құмаштың жадында мәңгілікке сақталып қалды. Содан бері ұстаз болу, жас шәкірттерге білім беру ісі – оның аяулы арманына айналды. Құмаш мектепте озат оқушы болды. Әсіресе тарих, орыс тілі мен әдебиеті пәндерін ерекше сүйіп оқитын зерек бала қоғамдық шараларда да аса белсенділік танытты. Жыл өткен сайын мұғалім болу арманы арта түсті. Сегізінші сыныпты бітіріп, педагогикалық училищеге түсемін деген мақсат қойды алдына. Алайда әкесінің мезгілсіз қазасы бозбаланың бар жоспарын өзгертті. Соңынан ерген інілері мен анасына қол ұшын беру мақсатында Құмаш педучилищеге барудан бас тартып, ауылдық Кеңестік хатшысы қызметіне орналасты. Арманына жетуге қол созымдай қалғанда, өмірінің ағысы басқа арнаға ауысқан жас жігіт енді кешкі мектепке жазылып, өз бетімен білім алуға кірісті. Осы орайда Құмаш туралы С.Қалиев: «Құмаш Нұрғалиевтің ерлікке толы өмірінің түп-төркіні, қайнары маған осынау табиғаты қатал да жомарт, жерұйығы Алтайдан, оның қалың ну қарағайлы тау бесігінде тербеліп, балығы таудай тулап жатұан Марқакөлден, осы бір сұлу көлдің жағасындағы кішкен Сармөңке ауылынан басталатын секілді», - деп тебірене жазады. «Отан үшін отқа түс, күймейсің». 1943 жыл. Сұрапыл соғыс басталғалы 3 жыл. Сұрғылт тартқан күздің суық бір күнінде он сегізге жаңа ілінген бозбала Құмаш Отан қорғау мақсатында әскерге аттанып, даңқты 254-нші гвардиялық атқыштар дивизиясының құрамында қан майданға араласады. Сол 254-нші полктың құрамында тұңғыш рет Великие Луки қаласы түбінде жаумен айқасқа түседі. Майдан даласында жаумен арпалысқан жауынгер Құмаш анасына жазған бір хатында:

Туған жер, айналайын есіміңнен, Сен менің туған анам, бесігім ең. Қайтпаған қалың жаудан кек алмасам, Несіне он тоғыз жыл өсіріп ең,-деп, Отан-ана алдындағы парызын адал атқаруға серт етеді. 1944 жылдың 13 қарашасы. Латыш жерінде Ауце қаласын босатуда жас жауынгер аса ауыр жараланды. Жауынгерлік тапсырмамен оқ пен оттың қақ ортасында қалған Құмаштың қақ жанынан жарылған снаряд қара санды қақырата қақ бөледі. Жер-дүние бір мезетте төңкеріліп түскендей болды. Соңғы күшін жинап, жан дәрмен снаряд қопарған орға ұмтылған Құмаш үлгермеді: қардай бораған жау оғы қас пен көздің арасында қалған жалғыз аяқ пен бір қолын тағы да қырқып түсті... Есін жиғанда, дала госпиталінде шала жансар күйде жатқанын сезді. Медбике Валентина Шевелеваның пікірі: «Түннің бір уағында санатарлар бір зембіл әкелді. Зембілде шинелмен жабылған бір орам жатты. Соғыс басталғалы мұндайды көрмегем. Екі аяқ, бір қолы жоқ, қанға бөгіп жатқан, түрі аппақ шүперектей бір бала. Шошып кеттім. Медсестра Лиза қолындағы шприцін түсіріп алды». Құмашқа өте көп қан керек болды. Сондағы қасық қанымен бөліскен қос қарлығаш – медбикелер Валентина Шевелева және Лиза Великановамен Құмаш Нұрғалиев өмірінің соңына дейін жақын туысқандарындай араласып өтті. Өлім мен өмір арасында арпалысқа түскен сол сәттерде Құмашқа алыстағы туған жері, айнадай жарқыраған Марқакөлі, аспанмен тілдескен Алтайы, ондағы алаңсыз күндері, балалық шағы елестеді.

Өмір үшін күрес. Алғаш есін жиғанда, ол үшін бүкіл өмір тоқтап қалғандай сезілді. Бірте-бірте талайына жазылған тағдырына мойынсұнып, алға қарай қадам басу керек екендігін түсінді. Оған екі жыл бойына госпитальда бірге жатқан қарулас достары да дем берді. Сол шақтан бастан қайсар жігіт өзін Ұстаз болуға даярлады. Тәнін ғана емес, жанын да сырқыратқан ауыр жарақатына қарамастан, госпитальдағы екі жылын үздіксіз білім алумен өткізді. Орта білім туралы аттестат пен бухгалтерлік курсты аурухана төсегінде жатып алған Құмаштың елге оралар шағы да жетті. 1945 жылдың ортасында аяқсыздарға дайындалған ағаш протезге қос аяқтан нық тұрған Құмашқа госпитальмен қоштасар шақ келіп жетті. Сол сәтте Құмашқа тұңғыш рет «Өмір деген тамаша екен ғой!» деген ой келді. Енді оны қызығы мен шыжығын қатар тосқан ерлікке толы еңбек жолы күтіп тұрды...

Бейбіт өмірдегі ерен ерлік. 1946 жыл. Қанша күндер сағынышпен сарғая аңсаған туған жері Сармөңкесіне оралған Құмаш Нұрғалиев өз ауылындағы мектепке орыс тілінің мұғалімі болып орналасты. Сол күні КСРО Халық мұғалімінің ғасырларға үлгі болып қалар Ұстаздық атты ұлағатты жолының алғашқы қадамы басталған еді. Кейіннен сол мектепке директор болып тағайындалған Құмаш Нұрғалиевтің педагогикалық еңбек жолы Алексеевка орта мектебінде, одан кейін Кеңес Одағы тұсында атағы жер жарған Боран орта мектебінде өз жалғасын тапты. Директор Құмаш Нұрғалиұлы алғашында шағын ғана екі корпусты есік ғимаратта орналасқан Боран орта мектебін республика көлемінде алғаш рет типтік жобамен қайта салдырады. Кезінде Социалистік Еңбек Ері атағына ұсынылып, ол атақ берілмей қалған шақта:

Берсең бер, бермесең қой жұлдызыңды, Сонда да сындырмаспын құндызымды. Кеудеме мақтан етіп тағып жүрем, Құдайдың өзі берген ұл-қызымды,-деп, қасқайып тұрып өлең оқыған қайсар жан 1968 жылы Мәскеуге барған сапарында, Жоғары Кеңестің партиялық бақылау комитетінің төрағасы Л.Я.Пельшенің қабылдауында болып, шалғайда жатқан Боран атты ауылға жаңа мектеп салдыруға рұқсат алады. Сонда қатты қуанған Құмаш Нұрғалиұлы елге оралғанда: «Елге медаль емес, мектеп алып келдім,»-деп, балаша шаттанады.

1957-1988 (31 жыл) жылдар аралығында жас шәкірттерге сапалы білім мен саналы тәрбие беру жолында ерен еңбек еткен Құмаш Нұрғалиұлы: «Неліктен Боран орта мектебінің шәкірттері мәскеулік оқушылардан кем жағдайда білім алуы керек»,- деген азаматтық-педагогтық ұстаныммен, аталған білім ордасының тұтас ғұмырына үлгі болар озық педагогикалық идея қалыптастырып, білім беру процесінің сара әрі дара жолын салып кетті. Ол – заманауи талапқа сай, жаңа ақпараттық технологиямен жабдықталған, шәкірттеріне терең әрі жан-жақты сапалы білім беретін мектеп. Құмаштың мектебі 1970 жылдардың ортасында алдыңғы қатарлы Мәскеу, Рига, Винница мектептерінің қатарында бүкіл Одақ көлемінде Каз КСР-нің БХШК Қола медалін иеленеді. Бүгінге күнге дейін сол сара жолмен оқу-тәрбие үдерісін жүргізіп келе жатқан гимназия 1992 жылдан бері Құмаш Нұрғалиұлының атымен аталып, қазіргі таңда Ұстаздың ізбасар ұлы, педагогика ғылымдарының кандидаты Талант Құмашұлы Нұрғалиевтің басқаруымен, республика көлемінде танымал, алдыңғы қатарлы білім ордасы санатында қызмет атқарып келеді.

Марапаттары

• Жауынгерлік Қызыл Ту,
• Ұлы Отан соғысының I дәрежелі ордені,
• 5 медальмен, Ленин, Еңбек Қызыл Ту ордендерінің,
• КСРО БХШЖ (ВДНХ КСРО) Қола медалі иегері.
• КСРО Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамоталарымен 1 мәрте және Қаз КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамоталарымен 3 рет марапатталған.

Атақтары

«КазКСР-ның еңбегі сіңген мұғалімі», «ҚазКСР-нің халық ағарту ісінің үздігі», «КСРО ағарту ісінің үздігі», «КСРО Халық Мұғалімі» атақтарының иегері, КазКСР мұғалімдер сьезінің бірнеше мәрте делегаты.

Тұлғаның еңбек жолына арналған зерттеулер

«Құмаштың мектебі», «Өлімді жеңген өмір», Құмаш Нұрғалиевтің 80 жылдық мерейтойына орай «Халық Мұғалімі Құмаш Нұрғалиев. Педагогикалық әулет» кітаптары және Кеңестік басылымдарда 50-ден астам мақалалар жарық көрді.

Құжатты-публицистикалық фильмдер топтамасы

«Комсомольский билет», «Здравствуй, солнце!», «Учитель», «Открытый урок». Жазылған жыр - дастандар: Ғ.Қайырбеков «Адамда кісі-ақ еді Құмаш деген», Әлімбаев М. «Құмашқа хат», С.Ғабдуллин «Тағылымды тағдыр» дастаны (1975 ж.), Зарықбай Ыбыраев «Октябрь өрені» (1967 ж.) поэмасы, Ғалым Байбатыров «Аңыз адам» атты поэмасы, С.Алдажаров «Құмашқа арнау» поэмасы және тағы да басқа арнау өлеңдер.

Дереккөздер

• Әмірханов С. Школа Нургалиева // Казахстанская правда. – 8.08.1982г.
• Әлімбаев М. Құмашқа хат // Жұлдыз. – 1985. - №1. – 5-7 бет.
• Володин О. Подвиг продолжается // Народное образование. – 1983. - №2. – с.73-76.
• Кітапбаев Б. Қайран Құмаш, қайсар Құмаш // Егемен Қазақстан. – 27.10.1995ж
• Розанов А. Где мы с тобой, там и Москва // Советский Красный крест. – 1983. - №11. – Стр.6-7.
• Нургалиев К. Эстафета добра // Правда. – 26.06.1978г.
• Нургалиев К.Н. Растим детей для счастья // Казахстанская правда, №203 (19.429). – 1.09.1983г.
• Павлунин В. Сердце учителя // Правда. - №94 (23620). – 4.04.1983 г.
• Розанов А. Вглядись в учителя // Комсомольская правда. – 3.10.1984г.
• Хромова К. Однополчанин Матросова // Красная звезда. - №231 (17318). – 7.10.1980 г.