Құқық ұғымы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Құқық ұғымы. Адам әр түрлі әлеуметтік қатынастарға түседі. Қарым-қатынас нәтижесінде адамдар арасында өзара әрекеттестік қалыптасады, түсіністік пайда болады, қамқорлық жасау және көмек беру жүзеге асады. Қоғамдық қатынастар әлеуметтік нормалар арқылы реттеледі, олардың арасында құқық нормалары ерекше орын иеленеді. Құқық нормалары заңдар мен нормативті құқықтық актілерде көрініс табады. Жалпы адамзаттық құндылықтар және әділеттілік, ізгілік, теңдік, бостандық идеялары құқықтың негізі болып табылады. Құқық дегеніміз — мемлекет арқылы қамтамасыз етілетін, әділеттілік туралы адамдардың көзқарастарынан көрініс табатын, жалпыға бірдей міндетті нормалардың жиынтығы.

Құқық нормаларының жүйесі және оның элементтері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Құқық жүйесі - құқықтық сана сезімнен, құқықтық қатынастар және заң нормаларынан құралатын күрделі заң ұғымы. Ол ішкі бірлік және тұтастықпен сипатталады, қоғамда жеке адамның еркіндігін және өркениетті тұрмысты қамтамасыз ету үшін қажет.

Құқық жүйесінің элементтері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

–құқықтық нормалар; –құқықтық сана–сезім; –құқықтық қатынастар.

Құқық нормаларының жүйесі дегеніміз – ол құқықтың нормалары өз ара келісілген, бір–бірінен оқшауланып әрекет етпейтін, бірлікті тұтастық ретінде сипаттайтын ішкі құрылысы. Құқықтық нормалар жүйесінің белгілі бір құрылысы бар, оны салыстырмалы түрде автономиялы құрылымдар, қоғамдық қатынастардың сапалы түрде біртекті топтарын реттейтін салалар және институттар құрайды. Элементтер мынандай: – бөлек құқықтық нормалар; – құқықтық институттар; – құқықтың тәуелді салалары; – құқық салалалары.

Жеке және жария құқық[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Жеке құқыққа мемлекеттік емес қызметті реттейтін құқықтық нормалар жатады. Олармен реттелетін қатынастар азаматтар араларындағы муліктік, отбасылық, авторлық құқықтық қатынастар, қоғамдық ұйымдар, кооперативтік ұйымдар, өзге бірлестіктермен қтынастар, яғни оларда жеке мүдде көрініс табатын қатынастар. Жеке құқық – бұл оған мемлекет араласпайтын барлық нәрсе. Жеке қатынастар бұл – өзара бағыну емес келісімді қатынастар. Жеке құқықтық қатынастар сипатталады: – құқықтық қатынас тараптарының теңдігімен; – құқықтық қатынас тараптарының салыстырмалы бостандылығымен және дербестілігімен; – өзара субъективтік құқықтармен және міндеттермен. Жеке құқықтық қатынастардың заң және сот алдында тең және бір-бірі алдында ешқандай артықшылыққа ие емес. Жеке құқықта «тиым салынбағанның барлығы рұқсат етілген» деген қағидат іске асады.

Жария құқық[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мемлекеттің, мемлекеттік ұйымдардың қызметі, азаматтардың мемлекеттік ұйымдармен, мемлекеттік органдардың өздері арасындағы қатынастар – жария құқық саласы.

Жария құқық бұл – жария–құқықтық саладағы мемлекеттік қызметті реттейтін құқықтық нормалар. Онымен реттелетін қатынастарда мемлекеттік мүдде көрініс табады. Ол көлденең емес - тік, яғни бағыныстылық қатынастарын реттейді. Жария құқық саласында «тиым салынбағанның барлығы рұқсат етілген» деген емес, «құқық соған жол беретін ғана рұқсат етілген» деген қағидат іске асуы тиіс.

Материалдық және іс жүргізушілік құқық[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Материалдық құқыққа конституциялық құқық, азаматтық құқық, қылмыстық құқық, әкімшілік құқық жатады, ал құқықтың іс жүргізушілік салаларының тобын қылмыстық іс жүргізу, азаматтық іс жүргізу және әкімшілік іс жүргізу құқығы құрайды. Материалдық құқық нормаларының құқықтық реттеу нысанасы болып қоғам өмірінің материалдық жағдайларымен байланысты қоғамдық қатынастар келеді, ал іс жүргізушілік құқық нормалары материалдық құқық нормаларын жүзеге асыру барысында пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейді.

Іс жүргізушілік құқығы нормаларының басты ерекшелігі бұл олардың рәсімділік мінезі.

Құқық салалары және олардың институттары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Құқық саласы, бұл – қоғамдық қатынастардың сапалы түрде біртекті тобын өзіне тиесілі ерекше құқықтық реттеу әдісі арқылы реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып келетін құқықтық жүйенің бір бөлігі. Сонымен әрбір құқық саласы өзгелерден айрықша нысанасымен және құқықтық реттеу әдісімен ерекшеленеді.

Құқықтық реттеу нысанасы ретінде құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар түсініледі. Құқықтық реттеу әдісі - құқықтық нормалар бұйыруларын қамтамасыз етудің және орындаудың заң тәсілдері. Конституциялық (мемлекеттік) құқық, бұл – жария құқық аймағы. Конституциялық құқықтың басты міндеті – мемлекеттік билікті жүзеге асыруды ұйымдастыру және оны құқықтық заң шегімен шектеу. Әкімшілік құқық та жария құқыққа жатады. Әкімшілік құқық нормалары мемлекеттік басқару аясында қалыптасатын қатынастарды, яғни билік және бағыну қатынастарын реттейді.

Азаматтық құқық, бұл – жеке құқық аймағы. Азаматтық құқық мүліктік және байланысты емес және мүліктілермен байланысты қатынастар да бар. Қылмыстық құқық, бұл - жария құқық аймағы. Қылмыстық құқық - қылмыс жасаумен және қылмыстық жаза шараларын пайдаланумен байланысты қатынастарды реттейді. Іс жургізушілік құқық – жария құқық аймағы. Іс жүргізушілік құқық азаматтық іс жүргізуге және қылмыстық іс жургізуге бөлінеді. Қылмыстық іс жүргізу құқығының нысанасы болып - анықтау, тергеу және сот органдарының қылмыстық істерді қозғау, тергеу және қарау бойынша қызметімен байланысты қатынастар келеді. Азаматтық іс жүргізу құқығы - азаматтық істерді қарау саласындағы қатынастарды реттейді.

Құқықтың тәуелді саласы – қоғамдық катынастардың салыстырмалы бөлек тобын өзіне тиесілі құқықтық реттеу әдісімен реттейтін құқық саласының бөлігі. Құқықтық институт, бұл – қоғамдық қатынастардың сапалы біртекті тобын реттейтің құқық саласының элементі.

Заңнаманы жүйелеу түсінігі және түрлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Заңнаманы жүйелеу – нормативтік–құқықтық актілерді тәртіптеу, оларды инкорпорациялық біртұтас жүйеге келтіру. Инкорпорация жүйелеу түрі, яғни, біріншіден, инкорпорацияланған нормативтік актілердің мазмұнына тиіспейтін және екіншіден, объективті болып келетін құқық салаларын ескерусіз іске асатын тәртіпке келтіру (алфавитттік, хронологиялық және нысаналық). Кодификация – мемлекетттік билік норма шығарушылық органдарының белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттеу үшін арналған жаңа нормативтік-құқықтық актіні реттеуге (жасауға) бағытталған қызметі.

Құқықтық реттеу әдісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Құқықтық реттеу әдісі дегеніміз — біртектес қоғамдық қатынастарды сапалы құқықтың реттеуді жүзеге асыруға көмектесетін заңдық тәсілдер. Құқықтық реттеудің мынадай негізгі әдістері бар:

  • имперактивті (тегеуірінді түрде) — тыйым салу, міндеттеу және жазалауға негізделген жазбаша өкім әдісі;
  • диспозитивті — рұқсат етілуге, үйлестіруге, бостандық пен теңдікке негізделген тараптардың тең құқықты әдісі.

Сондай-ақ қосымша әдістер де болады:

  • көтермелейтін — құрметтеуге лайықты іс-өрекет үшін марапаттау әдісі;
  • ұсынылатын — мемлекет пен қоғам үшін лайықты мінез-құлықты жүзеге асыруға кеңес беру әдісі.[1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. “ Құқықтану: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған окулық /А. Ибраева, Г. Өлібаева, Қ. Айтхожин. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-638-5