Үндестік бастама, дыбыстық қайталаулар

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

1. Аллитерация мен ассонансы Абай өлең құрылысында эвфонияға, яғни, дыбыс әуезділігіне, үн үйлесіміне қатты назар аударған. Оның өлеңдерінде бір тармақ бойындағы сөздердің біркелкі дыбысталудан басталып отыруы жиі кездеседі. Мыс. , «Өз үйінде өзеңдей», «Кісі алдында кірбеңцеп», «Бола қалдың бас асау, Жайраңдасып жас күлер құрбысымен», «Жазға жақсы киінер қыз-келіншек». «Әсетке» деген өлеңінің кейбір шумақтарының барлық тармағында аллитерация құбылысы бар: «Біреуден біреу артылса», «Өнер өлшеніп тартылса», «Бұлықсып, бұлданып, босқа»т. б. Ү. б. көбінесе өлеңнің құлаққа жағымды әуезді болуын қамтамасыз етеді. Оның образды айшықталуы, бір объектіге (сөзге) көңіл аударту үшін қолданылуы кемде-кем. Сонымен қатар, тармақ ішіңдегі аллитерация өлеңді оқуды (немесе тыңдауды, айтуды, жаттауды) жеңдетеді, сөздердің бір-бірімен жымдасуына жәрдемдеседі, сол арқылы өлеңнің ырғақтық кұрылымын түзуге әсер етеді. Өлеңнің ен бойына әр тармағының біркелкі дыбыстан басталатын сөздерден тұруы Абайда өте аз, тек бірғана «Оспанға» деген өлеңі бастан-аяқ бірінші сөзі ж дыбысынан басталатын тұлғалармен келгендігі мәлім. Ал, екі-үш (кейде төрт) тармақты басқы сөздеріндегі Ү. б. баршылық. Мыс. , «Сап, сап, көңілім, сап көңілім», «Патша құдай, сыйындым» деп басталатын өлеңдерінің екінші шумағының алғашқы алты тармағы с дыбысымен келетін сөздерден басталады. Бірақ, Абай бұл тәсілге көп бармаған. мыс., шеңді-шекпен сезіне үңдесу үшін ақын езге мәндес етістіктерді емес, шелтірейтіп сезін таңдайды, бұл сөздің екінші бір ұтымдылығы - онда мысқылдау реңкі бар. Сол сияқты, елді алып, Есілді алып дегеннен кейін, ассонанс үшін езге синонимдерін емес, есіреді сөзін іздеп табады. Сөйтіп, Абайда ассонансқа қарағанда аллитерация жиі кездеседі және оның бір тармақ ішінде қолданылуы жүйелі түрде келеді. Бұл құбылыс өлең жасауға қатыстырылатын сөздердің алуан түрлерін іздеуге ұйытқы болған, сол арқылы поэзия тілін құбылтып байытуға апарған.

2. Анафора - шумақтың немесе бірнеше өлең жолдарының басында үндесе, үйлесе қиысатын бірыңғай қайталаулар. Үндес бастама өлеңнің үндесу әуезділігі мен дыбысталу әсерін күшейтетін стильдік тәсіл. Абай поэзиясында бірыңғай, үндес бастамалардың З түрі бар.

1)Дыбыстас, үйлес сөздердің қайталауына құрылған бастама: Самородный сары алтын, Саудасыз берсен, алмайды, Саудыраған жезіне. Саудырсыз сары қамқаны Садаға кеткір сұрайды Самарқанның бөзіне.

2) Сөз не сөз тіркестерінің қайталануынан туған үндес бастама: Бір сөз үшін жау болып, Бір сөз үшін дос болып, Жүз құбылған салт шықты. Адам деген даңқым бар, Адам қылмас халқым бар. 3)Шумақ аралық үңдес бастама. Бұған «Сап, сап, көңілім, сап көңілім» өлеңі айғақ.[1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9