Үнемдеу заңы

ҮНЕМДЕУ ЗАҢЫ — ежелгі дәуірден келе жатқан тілдік құбылыс. Белгілі бір дыбыстың, буынның, сөздің, сөйлемнің қысқартылып, ықшамдалып айтылуы. Буындардың, дыбыстардың бірте-бірте түсуі сөздің формасының өзгеруінен болады. Түркі тілдеріндегі сөздердің қысқару, ықшамдалу процесі әр түрлі болғандықтан, белгілі бір сөздердің морфологиялық, фонетикалық сипат алып түрленуі, құбылуы тіл тарихының жемісі болып саналады. Үнемдеу заңы тарихи жазба ескерткіштерде, қазіргі түркі әдеби тілдерінде және диалектілерінде көптеп кездеседі. Үнемдеу заңының әсерінен сөз басында, ортасында, аяғында кейбір дыбыстар бірте-бірте айтылмайды. Белгілі бір фонетикалық жағдайда дыбыстардың түсіп қалуы элизия деп аталады. Сөйлеуші ауызекі тілде дыбыстарды ғана емес, буындарды да түсіріп айтады. Мысалы, болып-боп, келіп-кеп, барамын-барам, көремін-көрем. Қатар келген екі буынның біреуінің түсіріліп айтылуы гаплология деп аталады. Үнемдеу заңы жеке дыбыстар, жалаң түбірлердің құрамында ғана емес, сөз тіркестерінде де кездеседі. Әр қилы мағыналық, дыбыстық өзгеріске ұшырап, бір-бірімен белгілі дәрежеде үндесіп әрі ықшамдалып құралған күрделі сөзді кіріккен сөз дейміз. Сөйлеу процесінде іргелес, шектес келген екі немесе одан да көп сөздің міндетін бір-ақ сөз атқаратын құбылыс метонимия деп аталады. Сөйтіп, тілдік фактілер үнемдеу процесінің бүкіл тілдік жүйенің (фонетикадан синтаксиске дейінгі) барлық салаларын қамтитын заңдылық екенін анықтайды. Үнемдеу заңы сонымен қатар үндесу, ұқсату заңымен лингвистикалық үйлесім табады.

Сілтемелер

"Қазақ Энциклопедиясы", 9 том