Үрмежеміс

Үрмежеміс
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер Бөлімі: Гүлді өсімдіктер Табы: Қос жарнақтылар (unranked) Asterids Сабы: Solanales Тұқымдасы: Solanaceae Кіші тұқымдасы: Solanoideae Тайпасы: Hyoscyameae Тегі: Physochlaina G.Don

Physochlaina (қазақ тілінде: Үрмежеміс) Кавказда, Орта Азияда, Сібірде және Қытайда туған көпжылдық шөптердің он түрінің кішкентай тұқымы.

• Physochlaina alaica Korotkova ex Kovalevsk
• Physochlaina albiflora Grubov
• Physochlaina capitata A.M. Lu
• Physochlaina infundibularis Kuang
• Physochlaina macrocalyx Pascher
• Physochlaina macrophylla Bonati
• Physochlaina orientalis (M.Bieb.) G.Don
• Physochlaina physaloides (L.) G.Don
• Physochlaina praealta (Decne.) Miers
• Physochlaina semenowii Regel

Physochlaina тұқымы Hyoscyamus тұқымымен тығыз байланысты.

Қазақстанда ашық далалы жерлер мен төбелердің тастақты беткейлерінде, таулы аймақтарда, жартастардың жарығында, тау өзендерінің бойында өсетін 3 түрі:

• физалис тәрізді Үрмежеміс (Р. рhysaloіdes);
• Семенов Үрмежемісі (P. semenowіі)
• тығыз-кластерлі Үрмежеміс (P. capitata) бар.

Бұлардың биіктігі 10 — 40 см, сабағы тік, ұшынан бұтақталған, ұшына жақындаған сайын бунақты қалың түкті. Өсімдіктің түп жағы түксіз. Жапырақтары ұзын сағақты, жүрек тәрізді (ұзындығы 1,5 — 8,5 см). Гүлдері күлгін түсті, қосжынысты, аталығы 5, аналығы — біреу. Саны бесеуден болатын күлте және тостағанша жапырақшалары бір-біріне кірігіп, қоңырау тәрізді келеді. Әсіресе өсімдік гүлдегенде, тостағаншаның көлемі үлкейіп, қампайып үрленген қалта сияқты болады, өсімдіктің аты тостағаншаның пішініне байланысты қойылған. Гүлдері шашақ гүлшоғырына топталған. Сәуір — мамыр айларында гүлдеп, мамыр — тамызда жеміс салады. Жемісі — шар тәрізді қауашақ, ол піскенде, торлы жүйкелері бар, жұқа жарғақ тәрізді тостағаншасы жемісінің сыртын түгел жауып тұрады, соның нәтижесінде жемісі түспейді. Үрмежеміс — улы өсімдік, оны мал жемейді.

Physochlaina physaloides: Физалис тәрізді Үрмежеміс: жапырақтары мен гүлдері. (Кертис ботаникалық журналындағы иллюстрация).

Химия

Өсімдіктер құрамында улы тропан алкалоидтар бар: атропин, апоатропин, 6-гидроксиатропин, гиоцамин, скополамин, апоскополамин, кускогигрин, физохлаин т.б.

Суреттері

• 
  Physochlaina orientalis: Кавказдық Үрмежемис: Оксфорд ботаникалық бағында өсімдік өсіру, Англия.
• 
  Physochlaina orientalis: Кавказдық Үрмежемис: жоғарыдан көрінетін гүлдер мен жапырақтар.
• 
  Physochlaina orientalis Кавказдық Үрмежемис: гүлдердің бүйір көрінісі.
• 
  Physochlaina orientalis Кавказдық Үрмежемис: піскен жемістер. Оксфорд ботаникалық бағы, Англия.
• 
  Physochlaina orientalis Кавказдық Үрмежемис: Тұқымдар көрсетілген бір піскен жемістің ішкі көрінісі.
• 
  Physochlaina physaloides: Физалис тәрізді Үрмежеміс: Физалиске ұқсас құрғақ жемістер (қақпағы капсуладан алынған). Ховд аймағында 1989 жылы жиналған.