Үшіншісіздік заңы

Үшіншісіздік заңы (кейде Ортаңғысы жоқ заңы, ағылш. Law of excluded middle) — логикалық ойлаудың дәстүрлі үш заңының бірі болып, әрбір тұжырым не рас, не жалған болатынын, ешқашан бірдей әрі рас, әрі жалған болмайтынын айтады. Ол қайшылықсыздық заңы және сәйкестілік заңымен қатар қолданылады; алайда, логиканың ешқандай жүйесі тек осы заңдарға құрылған емес, және бұл заңдардың ешқайсысы modus ponens немесе Де Морган заңдары сияқты қорытындылау ережелерін қамтамасыз етпейді. Бұл заң латын тілінде principium tertii exclusi деп аталады. Бұл заңның тағы бір латынша атауы - tertium non datur немесе “үшіншіге [мүмкіндік] берілмейді”. Классикалық логикада бұл заң тавтология болып табылады.

Қазіргі логикада бұл принцип әрбір тұжырымның ақиқат немесе жалған болатынын айтатын екімәнді семантикалық принципінен ерекшеленеді. Екі мәнділік принципі әрқашан үшіншіні жоққа шығару заңын меңзейді, ал керісінше әрқашан ақиқат бола бермейді. Қазір дәлелденбейтін, бірақ болашақта дәлелденетін тұжырымдарды пайдаланатын кең таралған қарсы мысал, екі мәнділік принципі орындалмаған кезде де үшіншіні жоққа шығару заңы қолданылуы мүмкін екенін көрсетуге арналған.

Алғаш тұжырымдаған Аристотель. Мысалы, “Күн — жұлдыз” (А дегеніміз — В) және “Күн — жұлдыз емес” (А дегеніміз — В емес) деген пікірлердің бірі сөзсіз ақиқат. Осындай пікірлерді ескере отырып, дәстүрлі формалды логика үшіншісіздік заңы — “А дегеніміз В немесе В емес” (басқа үшінші болмақ емес) деп тұжырымдайды. Үшіншісіздік заңы көбінесе дәлелдеу процесінде орындалады. Мысалы, қарсы уәж арқылы дәлелдеуде көбірек қолданылады.

Дереккөздер

"Қазақ Энциклопедиясы", 9 том