Ұлт меншігіне айналдыру

Ұлт меншігіне айналдыру^[1] , орыс. национализация) — шаруашылық қызметтің төтенше жағдайы, меншік құқығының жеке иеленушілерден мемлекеттік институттарға көшуі, яғни жеке меншіктегі кәсіпорындардың‚ жердің‚ банкілердің‚ көліктің‚ басқа да құралдардың заңнамалық негізде мемлекет немесе қоғам меншігіне өтуі. Түрлі жолдармен: қайтарусыз экспроприациялау (мәжбүрлеп иеліктен айыру)‚ толық немесе ішінара өтеуін төлеп алу‚ біріктіру барысында ұсақ меншікті қоғамдастыру жолдарымен жүзеге асырылуы, яғни Ұлт меншігіне айналдырудың тәсілдері мен әдістері нақты тарихи жағдайларға қарай алуан түрлі болуы мүмкін. Қандай тарихи дәуірде жүзеге асырылғанына‚ кімнің жүзеге асырғанына және кімнің мүддесіне бола жүзеге асырылғанына қарай түрлі әлеум.-экон. және саяси маңызы бар. Мұның өзі экономикалық тұрғыдан ақталуы да мүмкін: стратегиялық өнім өндіретін жеке меншіктегі ұйым банкротқа ұшыраған жағдайда мемлекет оны дағдарысты жағдайдан алып шығу және оны Ұлт меншігіне айналдыру. (мемлекеттік ұйым ету) міндетін өз мойнына алады. Дүние жүзінің бірқатар елдерінде социализм орнату кезеңінде Ұлт меншігіне айналдырудың күштеу, зорлықшыл әдісі қолданылды. Негізгі өндіріс-құрал-жабдықтарын қоғамдастыру деп жарияланған мұндай Ұлт меншігіне айналдыру. капитализмнен социализмге өту жолындағы бірінші кезектегі іс-шаралар ретінде қарастырылды.

Күштеп Ұлт меншігіне айналдыру[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ықтималдығын шетелдік инвесторлар ең басты саяси қатерлердің бірі ретінде қарайды. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде (мысалы‚ Ұлыбританияда) Ұлт меншігіне айналдырудың артықшылықтарына мыналар жатқызылады: өнім көлемінің ұлғаюына байланысты туындаған үнем (энергетика сияқты салалар өндірістің елеулі көлемінде тиімді әрекет етеді)‚ күрделі жұмсалым шығыны (ұлт ш-ның кейбір салалары қыруар қаржы шығынын қажет етеді‚ мұны тек мемлекет қана қамтамасыз ете алады)‚ экономиканың жай-күйін бақылау; қоғамдық пайда (өзін-өзі өтей алмайтын салалар жәрдем қаражат есебінен қаржыландырылады). Ұлт меншігіне айналдырудың кемшіліктері — ең алдымен өкіметтің монополиясы‚ мұндай ірі ұйымдар төрешілдіктің шырмауында болады‚ демек‚ ол тиімсіз‚ тұтынушылардың сұранымына‚ пайда алуға икемсіз. Қазіргі заманғы жағдайда Ұлт меншігіне айналдыру. мүмкіндігі көптеген елдердің конституцияларында көрсетілген және олардың көбінде, соның ішінде Еуропаның дамыған капиталистік елдерінде де жүзеге асырылды, әсіресе, 2-дүниежүз. соғыстан кейін кейбір елдерде жер асты ресурстары, ірі банктер, электртехника өнеркәсібі, т.б. ұлт меншігіне айналдырылды. Конституциялық құқықта Ұлт меншігіне айналдырудың міндетті шарттары белгіленеді: ол қоғамдық мүдделер үшін, қоғам мен мемлекеттің мүдделері үшін парламент қабылдаған заңның негізінде жүзеге асырылады; Ұлт меншігіне айналдыру. өтеулі болуға тиіс, оның үстіне бірқатар реттерде алдын ала өтелуге тиіс. Өтелу мөлшері туралы даулы мәселелерді сот шешеді, бірақ ол Ұлт меншігіне айналдырудың өзінің заңдылығын дауға айналдыруға құқылы емес.

Халықар құқықта шетелдіктердің меншігін қоса мемлекеттің жеке меншікті Ұлт меншігіне айналдыруы мемлекеттердің егемендік теңдігі қағидатына негізделген құқығы мойындалады. Қазіргі заманғы халықар. құқық тұрғысынан меншікті, соның ішінде шетелдік азаматтар мен компаниялардың меншігін Ұлт меншігіне айналдыру. құқығы егеменді мемлекеттің даусыз айрықша құқығы болып табылады. Меншік құқығының мазмұны мен сипатын анықтау, меншік құқығын алу, оның ауыстырылуы, оның күшін жою мәселелерін реттеу, демек, меншікті Ұлт меншігіне айналдыру. мемлекеттің құзыретіне кіреді. Осы құқықтарды пайдалану БҰҰ жарғысы 2-бабының 7-тармағына сәйкес мемлекеттің ішкі құзыретіне жатады. Мемлекеттің Ұлт меншігіне айналдыру. құқығы БҰҰ БА-ның бірқатар қарарларында, соның ішінде “Табиғи ресурстарға ажырағысыз егемендік” қарарында (1962) қуатталған. Бұл қарарға сәйкес ұлт меншігіне айналдырылған мүлік үшін өтемақы оны жүзеге асырған мемлекеттің қолданыстағы заңнамасында көзделген жағдайда ғана төленеді. Мемлекеттердің көбісі мемлекеттің Ұлт меншігіне айналдыру. құқығын мойындай отырып, оны жүзеге асыру кезінде жеке меншік иелерінің мүдделерін қорғау шараларын қолданады. Мысалы, шетелдіктердің ұлт меншігіне айналдырылған мүлкі үшін тез арада баламалы өтемақысын төлеуді талап ету, шет елдегі ұлт меншігіне айналдырылған мүлікке мемлекеттің құқығын мойындаудан бас тарту, т.б. осындай шараларға жатады.^[2]