Ұлыбай-тасмола мәдениеті

Ұлыбай-Тасмола мәдениеті – Қазақстанның солтүстік өлкелерінде тараған сақ дәуірі тайпаларының мәдениеті. Ескерткіштердің негізгі топтары Ақмола облысының солтүстік мен Солтүстік Қазақстан облысына қарайтын Көкшетау таулы өлкелері, Шағалалы, Есіл өзендерінің алқаптарында кеңінен тараған. Бұл ескерткіштерге байланысты алғашқы деректер К.Ақышев, М.П.Грязнов ізденістері барысында 1950 жылдардың ортасынан бастап жинақталды. 1970 жылдан бастап ұзақ уақыт бойы жүргізген кешенді зерттеулерін қорытындылай келе, М.Хабдулина 1994 жылы Ұлыбай-тасмола мәдениетін бөліп шығарды және оның Орталық Қазақстанда өмір сүрген сақ дәуірі тайпаларының тасмола мәдениетінің солтүстік өлкелердегі жергілікті нұсқасы екендігін атап көрсетті. Түрлі көлемдегі бірнеше қоныстары, көптеген қорымдары зерттелген, тұрғындардың заттық мәдениеті кеңінен талданып, идеологиялық көзқарастары да біршама жақсы қарастырылған. Зерттелген тұрақты қоныс-мекендері қатарына Шағалалы өзенінің оң жағалауындағы Кеңөткел-10 қонысы, Есіл өзені бойындағы Қарлыға-1, Борқы-1,-2 қоныстары, сондай-ақ Есілдің оң жағалауында орналасқан күшейтілген Ақтау қалашығы жатады. Қазба деректеріне қарағанда, қоныстардағы нашар сақталған үйлердің қабырғалары ағаштан көтеріліп, төбесі шатырлап жабылған болуы керек. Жалпы саны 160-тан астам обадан жерлеу ғұрпына, архит. үрдістерге, қаружарақ, ат әбзелі мен шаруашылық-тұрмыстық бұйым түрлеріне байланысты көп мөлшердегі құнды деректер алынды. Мерзімдемелік ауқымы бойынша б.з.б. 8–7 ғасырларда басталып, б.з.б. 3 ғасырға дейін жетеді және ескерткіштері ерте (б.з.б. 8–5 ғасырлар), кейінгі (б.з.б. 4–3 ғасырлар) деп аталатын 2 сатыға бөлінеді. Топырақ, тастан тұрғызылған обаларының көбінде үйіндіні айналдыра өткізілген ор болған, неғұрлым күрделі архитекторлық-құрылымдық сипатқа, әсіресе, ерте сатыдағы обалар ие. Мұнда диаметрі 30–80 м, биіктігі 1,5–4 м болатын үлкен обалармен қатар, көлемі бұдан анағұрлым кіші, орташа және шағын обалар да бар. Үлкен, топырақ үйінділі обалардан маңызды архитекторлық деректер алынған. Мысалы, Бірлік, Кеңес, Қараоба, Покровка қорымдарындағы обаларды зерттеу барысында топырақ үйінділердің астында кезінде «Қима» үлгісімен тұрғызылған үлкен көлемді ағаш құрылыстар болғандығы дәлелденді. Кеңес қорымының 1-обасындағы ағаш құрылыстың аумағы 3×4 м, қабырғалары 5 қабат бөренемен көтерілген, үсті 2 қабат бөренемен жабылған. Кеңес қорымының 11-обасындағы қиманың аумағы 7×8 м, биіктігі 1 м, оның үстіне қиық пирамида тәріздес қалың жабын қойылып, оны ортадағы тігінен орнатылған 1 қатар жуан діңгектер көтеріп тұрған. Покровка қорымының 1-обасынан мұндай оба асты құрылысының тағы бір тәсілі анықталды. Бұл обада кезінде жер бетіне төртбұрыш түрінде 16 діңгек орнатылып, олардың аралары ағашпен өрілген. Зерттеушілердің пікірінше, орманды-далалы, ағашқа бай солтүстік өңірдің мұндай табиғи мүмкіндіктері қоныстарда үй тұрғызуға, ақсүйектерге арналған үлкен обалардың архитектурасына да кеңінен қолданылған. Жерлеу камерасының негізгі түрі – қарапайым шұңқыр қабірлер. Сиректеу жағдайда шұңқырдың бүйірінен арнайы ойық жасалған, яғни лақытты қабірлер кездеседі. Адам мүрделері тігінен созылған күйде арқасымен жатқызылып, бастары батысқа, солтүстік-батысқа қаратылған. 32 қорамсаққа бірігетін барлығы 250-ден астам садақ жебелерінің негізгі тобы қоладан құйылған (ұңғылы, шабақты болып 2 түрге ажыратылады), одан басқа сүйек, темір жебелер бар. Маңызды деректер қатарына қола қанжарлар, семсерлер, пышақтар, айналар, тас ыдыстар мен қыш ыдыстар, түрлі әшекейлер мен тұрмыстық заттар жатады. Ерекше ғұрыптық ескерткіштер түріне, әсіресе, Орталық Қазақстан сақтары мәдениетінде кең тараған «Мұртты обаларға» жатады. Ғалымдардың пікірінше, мал шаруашылығын, металлургияны басты бағыт ретінде өркендеткен, егіншілікпен шұғылданған Ұлыботай-тасмола мәдениетінің тайпалары этностық байланыстар тұрғысынан алдымен Орталық Қазақстан сақтарына етене жақын, сонымен қатар өз кезегінде Оңтүстік Орал сыртының бобров-тасмола мәдениетінің қалыптасуына әсер еткен. Кейінгі кезеңде Батыс Сібір өлкесінің сармат мәдениетімен, ал мәдениет дамуының соңына қарай батыс өлкелердің сармат мәдениетімен арадағы байланыстар неғұрлым күшейген.