Ұлы отан соғысы жылдарындағы КСРО-ның адам шығыны

Ұлы Отан соғысы жылдарындағы КСРО-ның адам шығыны Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Кеңес Одағының адам шығыны сол соғыс жайлы жалған тарихтағы ең бір дау туғызатын алдамшы мәселелердің бірі болып отыр. Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы халықтың санасына Кеңес Одағы соғысты тек адам санымен, яғни жауларын «өлікпен көміп, жерді қанға бояп» жеңді және бұған кінәлі қарсыластар емес, қайта сол кездегі елдің басшылығы мен саяси режим, деп сенгізді. Халық арасында мұндай пікірдің қалыптасуына И. В. Сталиннің абыройын қандай жолмен болса да түсіргісі келген Н. С. Хрущев көп «үлесін» қосты. КСРО-ның адам шығыны немістердікінен аса көп деген жалған пікір қате деректер мен жаңылыс салыстырулардан туындаған, себебі екі жақтың шығындары әр түрлі әдістермен есептелген. Айталық, кеңес жағының шығынын сол уақыт арасындағы халықтың айырмашылығы және сол кезеңдегі туылғандар санымен айыруға болады деген жорамал бар. Яғни, соңғы мәліметтер бойынша, бұл тиісінше 195млн-170млн=25млн. Бұған сол уақыттағы дүниеге келген 13 млн қоссақ 38 млн. шығын болып отыр (А.И.Солженицын бойынша бұл сан тіпті 44 млн). Алайда, бұлай есептелген санақ жәй тұрғындардың табиғи өлім-жітімін (мамандардың есептеу бойынша-13,7 млн.), КСРО-дан көшкендерді (немістерге қызмет етіп, солармен бірге қашқандарды есептегенде), Розенбергтің нұсқауы бойынша жасы 15 пен 65 арасындағы ер азаматтарды әскери тұтқын санап (10 млн.) Германияға жұмыстарға алып кетіп, әр түрлі себептермен олардың оралмағандарын (жалпы тұтқындардың 15 – 20%-ы), соғыспен байланысты басқа да салдардан (бомбалау, артилериялық атыс, қоршаудағы Ленинградтағы аштық және т.б.) және жаудың жазалаушы отрядтарымен жергілікті тұрғындарды қыруын («Ост» жоспары бойынша КСРО-ның еуропа бөлігінің жергілікті тұрғындарының 30 млн. жою көзделген) есепке алмайды. Жоғары көрсетілген дәйектер, бұл есептеу әдісінің КСРО халқының жалпы шығынын есептеуге тиімді болғанмен, қайтусыз (қаза болғандар, тұтқынға түскендер, хабар-ошарсыз жоғалғандар, жарақаттарынан, ауруларынан және майданмен байланысты басқа да себептерден қаза болғадар) және санитарлық (эвакуациаланған жаралылар мен аурулар, тұрмыстық жарақат алғандар, уланып қалғандар мен үсік шалғандар) шығындардан құралатын әскери шығындарды есептеуге келмейді. 1993 жылы РККА мен РККФ-тің Бас штабымен жарияланған мұрағаттарының негізінде КСРО-ның бүкіл тарихындағы қарулы күштер қатарындағы адамдар шығыны жайлы жалпы статистикалық мәліметтер жарияланса, 1999 жылы ҰОС жылдарына қатысты толықтырулар жарық көрді. Аталған дереккөздерге сүйенсек КСРО-ның соғыс кезіндегі жалпы қайтусыз шығының саны 11,3 миллионды құрап, оның 4.3 миллионы тұтқындар болған. Кеңес Одағының шығындарымен салыстырылып жүрген немістер арсындағы шығындар вермахттың ресми деректері бойынша жүргізілетін. Алайда, немістердің бұл дереккөзі әскери-әуе күштерінің, әскери-теңіз күштерінің вермахт құрамындағы неміс тұрғындарының (тіпті австриялықтар мен фольксдойчтарды да), СС, СД, гестапо, далалық және қылмыстық полицияның, басқа да түрлі әскерилендіріліген қызметтердің, сондай-ақ одақтастарының (олардың қайтусыз шығыны 1.5 млн.), ұлттық легиондар мен КСРО-ның бұрынғы тұрғындарынан құрылған басқа да бөліктерінің шығындарын есепке алмайды. Соңғы жылдардағы герман жағының шығындарын (6,7 млн. адам) нақтылауға арналған бірқатар мәліметтер жариялануда. Бұл жаңа мәліметтер бойынша бұл шығындар 8,7 млн-нан кем емес, ал зерттелмей қалған басқа да мәліметтерді ескерсек немістердің ҰОС шығыны 10 млн-ға жетіп жығылады деуге болады. Сонымен бірге, Германия жағынан тұтқынға алынғандар саны капитуляцияға дейін 4.4 млн., капитуляциядан кейін 1.6 млн. болып, жалпы 6 млн. шамасында болған. Бұл сандардың шынайылыққа жақын екенін 1945 жылы ақпан айындағы гауляйтерлер мен рейхсляйтерлерден және СС жоғары шенділерінен тұратын мемлекеттік құпия кеңестегі Гитлердің, Германияның шығыны өлілей 6.5 млн, 3 млн. мүгедектер мен тұтқынға түсіп қалғандардан тұрады, деген сөзі дәлелдей түседі. Олай болса, немістер мен кеңестер шығындарының ара қатынасы былай болатын сияқты 1:1,35- тен 1:1,1-ге дейін. Бұлай болу себебі, тосыннан алғашқы соққы беруден. Айта кету керек, дәл осылай Германия тарапынан тосыннан шабуылға тап болып, қарсылық көрсеткен Польша, Югославия сияқты елдерде бұл ара қатынас бұдан да жоғары.

Екінші дүиежүзілік және Ұлы Отан соғысының қорытындысы Екінші дүниежүзілік соғыс әлем тарихындағы ең ауқымды, ең шығынды және бүлікті болды. Ол алты жылға созылып, үш континент территориясында, төрт мұхиттың да суларында да болды. Оған 40 мемлекет қатысып, 60 млн. шамасында адам қаза болған және ағылшын мен американ сарапшыларының (яғни кеңестер мен жапондардың шығындарын толық есептемей) бағалауынша жалпы сомасы 316 млрд. доллар болатын материалдық құндылықтар жойылған. Ұлы Отан соғысы төрт жылдан астам уақытқа созылды. Бұл кезеңдегі адамдардың шығыны жалпы екінші дүниежүзілік соғыс барысындағы шығыннның 95% құраса, жойылған материалдық құндылықтар бағасы бұдан да көп. Соғыс барысындағы жалпы адамдар шығының 20 млн. КСРО-ның үлесінде. Кеңес жағының бұл орасан зор шығынының себептері (тосыннан болған алғашқы соққыны есептемегенде) мынада: соғыс қимылдары басталғаннан бастап КСРО-ның жалғыз өзіне төрт мың километр (Баренц теңізінен Қара теңізге дейін) болатын үздіксіз созылған майдан шебін ұстап тұрды, оларға қарсы Германия, Финляндия, Румыния және Италияның бірлескен күштері соғыс салды.Сонымен қатар, айта кету керек, кеңестер жағына соғыстың әр кезеңінде 190-нан 260-қа дейін жаудың дивизиялары қарсы тұрса, одақтастар әскерімен Солтүстік Африкада (1941-1943 ж.ж.) 9-20 дивизия, Италияда (1943-1945 ж.ж.) 7-26 дивизия және батыс майданда (яғни Нормандияға десант түскенге дейін және кейін) 56-75 дивизиялар шайқасқан. Соғыс барысында кеңес әкерлері қарсыластардың 607 дивизиясын жойса, одақтастар 176-н жойған, бұл орайда неміс-фашистерінің шығындарының 80% кеңес-герман майданында болғанын айта кеткен орынды. Одақтастар әскерінің Нормандияға түскенінен кейінгі кезеңде кеңес-герман майданындағы неміс-фашистерінің шығындары батыс пен адриат майдандарын қоса есептегендегі шығындарынан төрт есе көп болды. Германия жағының екнішідүниежүзілік соғыс барысындағы жалпы шығыны 13.6 млн. болса, оның 10.2 млн. (жалпы шығынның 80%) ҰОС-на келген. Неміс-фашистерінің техника жағындағы шығындарына тоқтала кетсек, кеңес-герман майданында танктре мен САУ-дың 70%-на дейін, ұшақтарының 70%-дан артиллериясының 74% астамы жойылған. Жоғарыдағыларды ескере отырып, ҰОС екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі бөлігі деп айқындай аламыз. Өйткені Берлинді кеңес әскері алғанды және милитарлық Жапонияның басты күші Квантун армиясы кеңес әскерлерімен, Қытайдың халықтық-азат армиясы және Моңғол халықтық республикасының армияларын қатыстыра отырып жойылған болатын.

Отандық тарихшылар ҰОС үш кезеңге бөледі: бірінші (бастапқы,қорғанысты)- 22.06.1941 жылдан 18.11.1942 жылға дейін; екінші (бетбұрыс)-19.11.1942 жылдан 31.12.1943 жылға дейін; үшінші (жеңіспен аяқталған) 01.01.1944 жылдан 08.05.1945 жылға дейін. ҰОС-ның алғашқы кезеңінде стратегиялық мақсаттағы 17 операция, екінші бөлікте 14, үшінші кезеңде 19 операциялар жүргізілген. Соғыс кезінде КСРО территориясында екі поляк дивизиясы, чехословак бригадасы және кеңес әскері құрамында соғысқан «Нормандия-Неман» француздық авмациялық полкы құрылды. Сонымен бірге, соғыс соңына қарай кеңес әскері қатарында (ол елдің жаңа үкіметінің Германияға соғыс жарияланынан кейін) екі румын армиясы мен венгр әскерінің бөлімдері соғысты. КСРО әскерлері оккупанттар жаулап алған елдердің халықтық-азат күштерімен біріге отырып, 9 еуропалық (Польша, Чехословакия, Румыния, Венгрия, Болгария, Югославия, Албания, Норвегия, Дания), екі азиялық (Қытай, Солтүстік Корея) елдерді азат етуге қатысты. Еуропа елдерін азат етуге 11 млн-нан астам, Азия мемлекеттерін азат етуге 1.5 млн. кеңес әскерлері қатысты. Ялтадағы (1945 жылы) және Потсдамдағы (1945 жылы) КСРО мен империалистік мемлекеттер арасындағы конференция шешіміне сәйкес, Еуропаның Балтық теңізінен Жерорта теңізіне дейінгі аумақта кейіннен «Халықтық демократиялық елдер» атанған КСРО-ға достық көзқарасты елдер аймағы құрылды. КСРО-ның территориясы Тува халықтық республикасының өз еркімен қосылуымен үлкейе түсті. Соғыс жылдары біздің жүздеген қалаларымыз күйзеліске ұшырап, 70 мыңнан астам кенттер, ауылдар мен деревнялар, 32 мыңдай өндіріс орындары, 65 мың км. темір жолдар қиратылса, 98 мың кохоздар, 1876 совхоздар, 2890 машина-трактор станциялары тоналып, талқандалды. КСРО тартқан материалдық шығын көлемі 2569 млрд сом (соғысқа дейінгі бағамен)құрады. Тек қана жаумен ұрланған және жойылған материалдық құндылықтардың құны 679 млрд. сом болды. КСРО материалдық байлығының 30%-нан айрылды. Ең ауыр шығынға ұшыраған ауыл шаруашылығы болды. Ол өзінің соғысқа дейінгі жалпы өнімінің 60% жоғалтқан еді. Соғыс салдарынан одақтастарға келген шығын КСРО-ның шығынымен салыстыруға келмейді. Англияда неміс ұшақтарының бомбалауынан және V-1 мен V-2 “фергельтунгс ваффе” (жазалау қаруы) баллистикалық ракеталарынан болған қираған ошақтар болса, АҚШ неміс сүңгуір кемелерімен олардың суларына қойып кеткен екі онша үлкен емес мина бөгеттерінен болған үрейлерімен ғана шектелді. Соғыс барысында екі жақ та стратегиялық масштабтағы бірқатар қателіктерге жол берді. Айталық, Гитлер арнайы қызметтерімен берілген ақпараттар негізінде КСРО әскери әлеуетін толық бағамдай алмаса, КСРО түрлі себептермен 1941 жылдың 22 маусымдағы шабуылын және 1942 жылдың жазындағы олардың оңтүстік-батыс бағытындағы шабуылын күтпеген еді. Англия мен АҚШ-та Германия сияқты КСРО-ның әскери-қорғаныс күшін жеткіліксіз бағамдаған болды. Бұл сында, Англияның соғыстан кейінгі позициясы КСРО-ның күшейгені себепті оған дейінгі жағдайына қарағанда әлсірей түскенін айтқан жөн. АҚШ Пирл-Харбордағы жағдайға жол беру арқылы «қателік» (бірақ, бұл «қателік» өндірушілер тобына пайдалы екені жайлы ойлар айтылып жүр) жіберген сияқты.

Соғыстың қорытындысы бойынша соғысқан елдердің жағдайы төмендегідей болып қалыптасты: КСРО-ның халықаралық аренадағы абыройы, оның жеңістерінің және әскери-саяси күшінің арқасында арта түсті. Әскери тұрғыда ол одақтастар мен вермахт әскерлерінің қалдықтарынан күштірек еді және КСРО-ны азат етілген елдердегі халық қолдап отырды. Ел тұрғындары да бірауыздан жұмылған күш болып тұр еді, табиғи байлық орасан зор, геосаяси жағдайы жақсарды, дамыған өндірістік база және қуатты әскери-өнеркәсіптік кешен болды. Алайда, соғыс барысында КСРО ең көп адам шығынына тап болды, қалған тұрғындардың тұрмысын жақсарту қажеттілігі туындап тұрды. АҚШ-тың да халықаралық беделі артты, бірақ ол әскери жеңістерден емес, қару сатумен және соғыс соңындағы қажеттілік болмаса да 2 жойқын бомбаларды жарып, екі қаланы (Хиросима, Нагасаки) жоқ қылған іс-әрекетінің әсерінен еді. АҚШ салыстырмалы түрде шамалы ғана адам шығыны болды, ал материалдық шығын тек әскери техника еді. Бұл ел сонымен бірге, соғыстың арқасында кірістеері артқан жалғыз ел еді, олардың жылдық кірісі, соғыстың алдындағы кезеңмен салыстырғанда 1.5 есеге артты. Олар өндірістік базаларын кеңейтіп, қуатты әскери-өнеркәсіптік кешенін және қаржыдан тарықпайтын жан-жақты әскери барлауды (ОББ-ЦРУ)құра алды. Керісінше Англия мен Францияның беделі кеміп қалды. Олар өздерінің колонияларынан айрылып, АҚШ-қа қарызға батып қалды. Англия неміс бомбалауларынан елеулі шығынға ұшыраса, Франция неміс оккупацисынан біршама қирап, күйзеліске тап болды. Олар әлемдік державалар атынан айрылып қалды. Өздерін бейтараппыз деп жариялаған Англиядан басқа барлық еуропалық елдер Германияның жаулауына ұшырады. Олардың арасында ең көп адам шығынына соқтыққан Польша мен Югославия болды: олардың шығындары салыстырмалы түрде тіпті Кеңес Одағының шығындарынан да асып түсті. Жаулап алушыларға қарсылық көрсеткен Грекия, Албания және Чехословакия да біршама адам шығынына ұшырады. Ең көп материалдық шығынға ұшыраған Польша болса, аталған елдердің бұл тұрғыдағы шығындары анау айтқан көп болған жоқ. Швейцария сынды бірқатар бейтарап елдер соғыстан материалдық тұрғыда пайда көріп қалды. БҰҰ Жарғысының «агрессия адамзатқа деген ең ауыр қылмыс» делінген талаптарына сәйкес, агрессор-елдердің әскери-саяси басшылығы 08.08.1945 жылы Лондон конференциясында жеңімпаз елдер (КСРО, АҚШ, Англия, Франция) бекіткен Халықаралық әскери трибуналдың сотына берілді. Нюрнберг процесінің (20.11.45ж. – 01.11.46ж.) үкімімен 12 адам дарға асу арқылы өлім жазасына, жетеуі өмірбойылық немесе ұзақ жылдарға қамауға кесілді. Токио процесінің (03.05.46 – 12.11.48) үкімімен жеті адам өлім жазасына, он алты адам өмірлік қамауға кесілді. Италия халқы соғыс аяқталмай жатып-ақ өздері фашистік режимді құлатып, басшыларын жазалады. Нақтылағанда, Муссолиниді партизандар басын төмен қаратып дарға асты. Сондай-ақ, жауапкершілікке әскери қылмыскерлердің бастылары ғана емес, олардың қол астында қызмет еткен көмекшілері де тартылып,түрлі мерзімге сотталды. Дегенмен, барлық әскери қылмыскерлер тиісті жазаларын алмады. Олардың кейбірі Ватиканның және ағылшындар мен американдықтардың кейбір топтарының ыждағатының арқасында елден қашып кетіп, өмір сүрген. Ақыр соңында Германияның баяғы барлық одақтастары оларға қарсы соғыс жариялады. Бұл елдердің басшылығы, Финлядиядан басқа не өз халқымен, не герман басшылығымен сатқындық танытқаны үшін жойылып жіберілді. КСРО-ның халықаралық беделі мен әскери қуатының артуымен қосарланған барлығының ортақ мақсаты-гитлеризмді жоюға жақындаған сайын, одақтастар арасындағы алауыздық күшейе түсті. 1945 жылдың мамырындағы КСРО-ға тиімді жағдайларда аталған ортақ мақсатқа жету бұл тенденциялардың ары қарай арта түсуіне әкеліп соқтырды. Кейіннен бұл қарама-қайшылық күшейіп «суық соғысқа» дейін ұласты.