Ұшқышсыз ұшу аппараты


Пилотсыз ұшу аппараты (ағылш. unmanned aerial vehicle, UAV; кейде «дрон» (ағылш. drone) — бортында экипажы жоқ ұшу аппараты.
Ұшқышсыз ұшу аппараттары (ҰҰА) әртүрлі автономдылық дәрежесіне ие болуы мүмкін – қашықтан басқарылатыннан толық автоматтыға дейін, сонымен қатар олар құрылымы, мақсаты және басқа да параметрлері бойынша ерекшеленеді. ҰҰА басқару командаларды кезең-кезеңімен беру арқылы немесе үздіксіз (соның ішінде «бірінші тұлға көзқарасы» режимінде) жүзеге асырылуы мүмкін. Соңғы жағдайда ҰҚА қашықтан басқарылатын ұшу аппараты (ҚБҰА) деп аталады. [1]
Ұшқышсыз ұшу аппараттары (ҰҰА) азаматтық және әскери мақсаттарда кең ауқымды міндеттерді шешу үшін қолданылады. Олар ғылыми немесе басқа да мақсаттарда жергілікті жерді мониторинг жасау, түсіру және картографиялау, пошта мен жүк жеткізу, төтенше жағдайларда көмек көрсету сияқты салаларда пайдаланылады. Сонымен қатар, ҰҰА ауыл шаруашылығы, құрылыс, энергетика сияқты экономиканың түрлі секторларында қолданылады. Кішкентай ҰҰА-лар әуесқойлық және ойыншық ретінде пайдаланылады.
Әскери мақсаттағы ҰҰА барлау тапсырмаларын орындау үшін қолданылады (әуеден қарсыласты жасырын бейнебақылау жүргізу – тарихи тұрғыда олардың негізгі міндеті осы болған).[2] Сонымен қатар, олар жердегі және теңіздегі нысандарға соққы жасау, әуе нысандарын ұстап қалу, радиоэлектрондық кедергілер жасау, оқ ату басқаруы мен нысананы белгілеу, байланыс және деректерді ретрансляциялау, жүк тасымалдау сияқты міндеттерді орындай алады.[3]
ҰҰА-ның басты артықшылығы – олардың жасалу және пайдаланылу құны айтарлықтай төмен болуы (егер қойылған міндеттерді орындау тиімділігі ұқсас болса). Сарапшылардың бағалауы бойынша, күрделілігі жоғары әскери ҰҰА шамамен 5–6 миллион доллар тұрады, ал пилотты F-35 жойғыш-бомбалаушы ұшағының құны 100 миллион долларға жетеді (сонымен қатар, ұшқышты даярлау шығындары бар). Маңызды фактордың бірі – әскери ҰҰА операторына қауіп төнбейді, ал жойғыш ұшақ пилоты өмірін қауіпке тігеді. Алайда, ҰҰА-ның кемшілігі – олардың қашықтан басқару жүйелерінің осал болуы, бұл әсіресе әскери мақсаттағы ҰҰА үшін маңызды мәселе.[4][5][6]
Терминологиясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дрон термині авиацияның алғашқы күндерінен бастап қолданылып келеді. Бұл термин бастапқыда әскери кемелердің қаруын сынау үшін қашықтан басқарылатын нысаналық ұшақтарға қатысты пайдаланылған. Мұндай ұшақтарға 1920 жылдардағы Fairey Queen, 1930 жылдардағы de Havilland Queen Bee, сондай-ақ кейінгі Airspeed Queen Wasp және Miles Queen Martinet үлгілері жатады. Бұл ұшақтарды кейін GAF Jindivik алмастырды.
Бүгінде дрон термині кеңінен қолданылады. Автономды дрондар тек бағдарламалық жасақтамамен ғана емес, сонымен қатар бұлттық есептеулер, компьютерлік көру, жасанды интеллект, машиналық оқыту, тереңдетілген оқыту және жылу датчиктері сияқты заманауи технологиялармен жабдықталған. Бұл оларға адам араласуынсыз түрлі тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді. Ал ойын-сауық мақсатында пайдаланылатын аэрофототүсірілім дрондары бірінші тұлғамен басқару (FPV) немесе автономды басқару мүмкіндігіне ие.
Ұшқышсыз ұшу аппараты (UAV)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ұшқышсыз ұшу аппараты (UAV) – бұл:
- адам операторы жоқ әуе көлігі,
- аэродинамикалық күшті пайдаланып көтеріледі,
- автономды түрде ұша алады немесе қашықтан басқарылуы мүмкін,
- қайта қолданылатын немесе бір рет пайдаланылатын болуы мүмкін,
- өлімге әкелетін немесе бейбіт мақсаттағы жүк тасымалдай алады.
Бұл термин көбінесе әскери қолданысқа қатысты айтылады. Соғыс бастарымен жабдықталған зымырандар UAV ретінде қарастырылмайды, өйткені олар тікелей қару-жарақ ретінде саналады. Бірақ винтті зымырандардың кейбір түрлері көпшілік арасында "камикадзе дрондары" деп аталады.
UAV-лардың радиобасқарылатын модельдік ұшақтармен арақатынасы нақты анықталмаған. Кейбір елдер UAV-ды оның көлемі мен салмағына қарай анықтайды, ал АҚШ-тың Федералды авиация басқармасы (FAA) кез келген пилотсыз ұшу аппаратын UAV ретінде қарастырады. UAV-ға ұқсас терминдер қатарына қашықтан басқарылатын әуе көлігі (RPAV) жатады.
Ұшқышсыз әуе жүйелері (UAS)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]UAV немесе RPAV жиі ұшқышсыз әуе жүйесінің (UAS) бөлігі ретінде қарастырылады. UAS құрамына:
- жердегі басқару станциясы,
- ұшақпен байланыс жүйесі,
- басқа да көмекші жабдықтар кіреді.
Бұл терминді АҚШ Қорғаныс министрлігі (DoD) және Федералды авиация басқармасы (FAA) 2005 жылы ресми түрде қабылдаған. Халықаралық азаматтық авиация ұйымы (ICAO) мен Ұлыбританияның азаматтық авиация басқармасы да осы терминді қолданады. Еуропалық Одақтың әуе қозғалысын басқару бағдарламасы (SESAR) бұл терминді 2020 жылға арналған жоспарына енгізген.
Канаданың жаңа 1 маусым 2019 жылы күшіне енген ережелеріне сәйкес, RPAS (қашықтан басқарылатын ұшу аппараты жүйесі) термині ресми түрде қабылданған. RPAS құрамына:
- қашықтан басқарылатын ұшу аппараты,
- оның басқару станциясы,
- басқару және байланыс арналары,
- ұшу кезінде қажетті басқа да жүйелер кіреді.
UAV, UAS, RPAV, RPAS сияқты терминдер жиі қолданылып, олардың әрқайсысы белгілі бір аспектілерге баса назар аударады.
Классификациясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Пилотсыз ұшу аппараттары басқарылмайтын, автоматты және қашықтан басқарылатын ұшу аппараттары болып бөлінеді. Массасы, ұшу ұзақтығы мен биіктігі сияқты параметрлерге байланысты микро (10 кг дейін, 1 сағат және 1 км дейін), мини (50 кг дейін, бірнеше сағат және 3—5 км дейін), орта (1000 кг дейін, 10-12 және 9—10 км дейін) және ауыр (20 км және 24 сағаттан астам дейін) болып бөлінеді.
Ұшқышсыз ұшу аппараттары (ҰҰА) кез келген басқа ұшақтар сияқты салмағы немесе қозғалтқыш түрі, максималды ұшу биіктігі, жұмыс істеу деңгейі, қызметтік мақсаты және басқа да сипаттамаларына сәйкес жіктелуі мүмкін. АҚШ Қорғаныс министрлігінің мәліметінше, ҰҰА төмендегі бес санатқа бөлінеді:[7][8]
Тобы: | 1 топ | 2 топ | 3 топ | 4 топ | 5 топ |
---|---|---|---|---|---|
Өлшемі | кішкентай | Орта | Үлкен | Үлкенірек | Ең үлкен |
Максималды ұшу салмағы | < 20 lb (9.1 kg) |
> 20 & < 55 | > 55 & < 1320 | > 1,320 lb (600 kg) |
> 1,320 lb (600 kg) |
Жұмыс биіктігі | < 1,200 ft (370 m) |
< 3,500 ft (1,100 m) |
< 18,000 ft (5,500 m) |
< 18,000 ft (5,500 m) |
> 18,000 ft (5,500 m) |
Жылдамдығы | < 100 kn (190 km/h) |
< 250 kn (460 km/h) |
< 250 kn (460 km/h) |
Кез келген жылдамдық | Кез келген жылдамдық |
Қолданылуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Бейбіт мақсаттарда
Қауіпсіздік
- Жол-көлік оқиғаларын талдау
- Ірі іс-шараларды бақылау
- Қылмыскерлерді іздеу
- Іздеу-құтқару операциялары
- Төтенше жағдайларды анықтау
Ғылыми зерттеулер
- Картографиялау
- Археология, геология, биология және басқа ғылымдар саласындағы ғылыми бағдарламалар бойынша жергілікті жерді зерттеу
- Ғарыштық зерттеулер
Экологиялық мониторинг
- Браконьерлерге және заңсыз орман кесушілерге қарсы күрес
- Ормандардың жағдайын бақылау, өрттерді анықтау
- Мұздықтардың еруін бақылау
Экономикада
Логистика және өндіріс
- Қоймаларды мүкәммалдау[9]
- Жүктерді жеткізу (ұшқышсыз авиапошта)
Құрылыс
- Құрылыс жұмыстарын жоспарлау және бақылау
- Участок шекараларын анықтау
- Қауіпсіздікті бақылау
- Ғимараттарды тексеру
Ауыл шаруашылығы
- Құнарландырғыштар мен өсімдіктерді, топырақты қорғайтын заттарды тарату
- Егістіктердің ауданы, рельефі, топырақтың ерекшеліктері, өсімдіктер мен топырақтың жағдайы туралы нақты және дәл ақпарат алу
- Ауыл шаруашылығы жерлерін инвентаризациялау
- Ауыл шаруашылығы дақылдарының өсуін бағалау
- Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін болжау
- Мал бағу кезінде иттердің орнына пайдалану
Электр энергетикасы
- Электр станцияларын, электр беру желілерін және жылу трассаларын тексеру
Мұнай-газ секторы
- Қол жеткізу қиын жерлерден ақпарат алу
- Мұнай инфрақұрылымын, ағындар мен бұзушылықтарды тексеру
- Апат аймақтарын анықтау және оларды азайту
- Рұқсатсыз жұмыстарды анықтау
Әскери мақсаттарда
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- MQ-1 Predator – AGM-114 Hellfire зымырандарымен жабдықталған көп мақсатты ҰҰА (АҚШ).
- Дозор-600 – барлау-оқ атқыштық ҰҰА (Ресей).
- Ең кіші ұшқышсыз ұшу аппараты – Black Hornet Nano.
ҰҰА келесі міндеттерді орындай алады:
- әуе барлауы (бұл бүгінде олардың негізгі мақсаты);
- атысты басқару және нысана белгілеу;
- жердегі және теңіздегі нысандарға соққы жасау;
- әуе нысандарын ұстап қалу;
- радиоэлектрондық кедергілер қою;
- хабарламалар мен деректерді ретрансляциялау;
- бөлімшелерге жүк жеткізу;
- миналау.
Террористік және заңсыз мақсаттарда
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Коммерциялық немесе қолдан жасалған ҰҰА кейбір үлгілері соққы жасау үшін, оның ішінде террористік шабуылдар үшін пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, осындай шабуылдар Ресейдің Сириядағы авиабазасына, Сауд Арабиясындағы мұнай өңдеу зауыттарына және басқа да нысандарға жасалды.[10] [11]Сонымен қатар, коммерциялық ҰҰА-ларды қарулы күштер де қолдана алады.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Авиация: Энциклопедия / гл. ред. Г. П. Свищёв. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — 736 с. — ISBN 5-85270-086-X.
- ↑ Аверченко Сергей Викторович, Белоусов Владимир Владимирович. БЕСПИЛОТНЫЕ ЛЕТАТЕЛЬНЫЕ АППАРАТЫ В ВОЕННЫХ КОНФЛИКТАХ ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ XX - НАЧАЛА XXI ВЕКОВ: ОСНОВНЫЕ ВЕХИ ИСТОРИИ // Современная научная мысль. — 2023. — Вып. 1. — С. 231–242. — ISSN 2308-264X
- ↑ Сытин Л. Е. Самое современное оружие и боевая техника. — М.: АСТ, 2017. — 656 с. — ISBN 978-5-17-090382-5.
- ↑ Rajesh Kumar. Tactical Reconnaissance: Uavs Versus Manned Aircraft // The Pennsylvania State University. — 1997. — № AU/ACSC/0349/97—03. — 22 қыркүйек 2017 Wayback Machine PennState сайтынан.
- ↑ Авиация: Энциклопедия / гл. ред. Г. П. Свищёв. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — 736 с. — ISBN 5-85270-086-X.
- ↑ Краш тест дрона. drone2.ru. Қол жеткізілген күні: 8 маусым 2017.Түпнұсқадан 2018 жылдың 20 сәуірінде мұрағатталған.
- ↑ "ҰШҚЫШСЫЗ ұшу аппараттарының жіктелуі"(ағылшын тілінде). Archived from the original on 23 May 2022. Retrieved 10 June 2022.
- ↑ "Армияның көзқарасы: АҚШ Армиясының UAS 2010-2035 Жылдарға арналған Жол Картасы" (PDF). Мұрағатталған (PDF) түпнұсқадан 2022 жылдың 18 ақпанында. Тексерілді, 10 Маусым 2022.
- ↑ Пилотсыз ұшу аппараттарын қолдану салалары
- ↑ Дрондармен байланысты проблемалар мен қауіптер. Оқиғалар "RoboTrends" сайтындағы мақала. А. Бойко.(орыс тілінде)
- ↑ Дрондар Сириядағы мұнай-газ нысандарына шабуыл жасады. 21.12.2019 жылғы "Deutsche Welle"-дің мақаласы. А. Аринушкина. (орыс тілінде)