Сайын Әділханұлы

Әділханұлы Сайын (1944, Маңғыстау ауданы Қаратөбе ауылы – 2002, Ақтау қаласы) – педагог, журналист. ҚазМУ-ды (қазіргі ҚазҰУ) бітірген (1968). 1968 – 92 ж. Тұрыш, Өзен мектептерінде мұғалім, «Жаңарған Маңғыстау» газетінде бөлім меңгерушісі, облыстық телевидениеде, «Маңғыстау» газетінде редактор, 1992 – 2002 ж. «Адай» газетінде бас редактор қызметтерін атқарды. «Досан батыр» (1998) кітабының авторы.

Дереккөздер

С.Әділханұлының өз қолымен жазылған өмірбаянынан үзінді:

"Мен, Әділханұлы Сайын 1944 жылы 13 сәуірде Маңғыстау ауданының Қаратөбе ауыл Советінде дүниеге келдім. Әкем Шабайұлы Әділхан «Жас бірлік» колхозында ферма меңгерушісі болды. Шешем Ақсұлу Оңғарқызы осы колхоздың мүшесі болды. Руым Мұңал-Жары-Даулеталы-Төлебай. Атам Шабай-Досан батырдың серігі болған адам. Нағашым-Жары-Мұрат (Кеще). 1949-1950 жылдары шаруашылық жайымен отбасымыз Жылыой жеріндегі Сарықасқа, Тайлан мал жайылымына, Қарақұм Отгондік учаскесіне қоныс аударды. Өйткені Маңғыстаудың колхоздарына сол жерден уақытша пайдалануға қоныс берілген болатын. Сөйтіп, мен 1952-1953 оқу жылынан бастап Қарақұм жетіжылдық мектебінің (Бұғабай деген жер) екінші класынан бастап мектеп есігін аштым. Осы мектепті бітіріп шыққаннан кейін 1958 жылы Гурьев облысы, Балықшы ауданына қарасты Еркінқала селосындағы Ленин атындағы орта мектеп-интернатта сегізінші класты жалғастырдым. Осы мектеп-интернатты 1962 жылы бітірер кезде бүкіл кластастар болып, ауыл шаруашылығында еңбек етуге бастама көтердік. Сөйтіп, Гурьев облыстық комсомол комитетінің жалдамасымен 1962 жылғы Еркінқала мектебінің түлектері Гурьев облысы, Махамбет ауданының «1май» совхозына жұмысқа келдік. Қыздар сауыншы болды, бұзау бақты, ал ер балалар сиыр бақты. Мен бақташы болдым. Бір айта кететін жай: бізге соңғы оқу жылында орыс тілі мен әдебиетінен сабақ берген Фариза Оңғарсынова (қазіргі белгілі ақын, Қазақстан парламентінің мүшесі, қоғамдық қайраткер) да сауыншы болып бізбен бірге барған болатын. Мен мектепте оқушылар комсомол комитетінің секретары болғанмын, ал Фариза апай оқытушылар комсомол комитетінің секретары болған еді. Апай денсаулығына байланысты сауыншы болып ұзақ істей алған жоқ, Бізді бастап барған қазақ тілі мен әдебиетінің мұғалімі, класс жетекшіміз Бақтығали Тәжіғалиев деген ұстазымыз еді, ал комсомол-жастар бригадасының жетекшісі Бақытжан Махмудов деген малбегі еді. Бұл бастама Қазақстан бойынша тұңғыш бастама деп есептелініп, аудандық, облыстық партия, комсомол комитеттері айрықша қамқорлық жасады. Совхозда жұмыс істей жүріп, тракторшы мамандығын меңгердім. Совхоздағы комсомол ұйымының секретары болдым. Көркемөнерпаздар үйірмесінің жетекшісі болып, әр мерекеде совхоз еңбекшілеріне концерт, пьеса қоятынбыз, түрлі ойындар ұйымдастыратынбыз. Көрші ауылдарға да барып өнер көрсетіп тұру дәстүріміз болған. Осы совхозда екі жыл бойы абыроймен еңбек етіп, жақсы мінездеме алып, бәріміз оқу орнына аттандық. Мен Қазақтың С.М.Киров атындағы мемлекеттік университетінің журналистика факультетіне оқуға түстім. Бұл фаультетке түсуімнің себебі мектеп қабырғасында жүргенде-ақ өлеңдер жазатынмын. Бірқатар өлеңдерім облыстық газетте басылған болатын. Совхозда жұмыс істеп жүрген кезде Махамбет аудандық «Малды өңір» газетінде «Сәт сапар» беріліп, онда бір топ өлеңдерім жарияланған еді. «Сәт сапардың» текстін жазған – Қырықбай Бекбаев деген аудандық газеттің журналисі. Облыстық газетте ұсақ-түйек мақалаларым да шыққанды. Өкінішке орай, жарияланған өлең, мақалаларымның қиындылдары өзімде сақталмапты. Университетте оқып жүрген кезде топ комсоргі бодым, домбыра оркестіріне қатыстым. Көптеген ақын-жазушылармен кездестік. Екі рет Маңғыстау аудандық «Жаңа Өмір» газетінде өндірістік пактикада болдым. Сол кезде шыққан материалдарымның да қиындылары сақталмапты. «Несіпбай Манашев-журналист» деген тақырыпта диплом жұмысын жазып, оны «Өте жақсы» деген бағаға қорғап шықтым. Қаз.МУ-де әскери кафедра болғанды. Диплом жұмысын қорғағаннан кейін Отар-2 әскери бөлімшесінде жаттығудан өтіп, емтихан тапсырдық. Кіші лейтенант атағы берілді. Ол кезде журналистика факультетін бітіргендерге Қазақстан Орталық Комитетінің идеология бөлімі жолдама беретін. Мені Орталық Комитет Гурьев облыстық партия комитетінің қарамағына жіберді. Әкемнің сырқаттығына байланысты обкомнан рұқсат сұрап, бір оқу жылына Маңғыстау ауданының Тұрыш деген жеріндегі орта мектепте мұғалім болуға келістім. Сөйтіп, диплом алғаннан кейінгі алғашқы еңбек жолымды қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беретін мұғалім болудан бастадым. Осы бір оқу жылы менің педагогикалық жұмысқа деген қабілетімді айқындап берді. Мектептегі өңшең тәжірибелі ұстаздардың арасында шыңдалып шықтым. Бұл болашақтағы ұстаздық жұмысыма негіз болды. Бірақ уәде бойынша Гурьев облыстық партия комитетінің құзырына қайтып баруға тура келді. Обком мені облыстық «Коммунистік еңбек» газетіне әдеби қызметкер етіп жұмысқа қабылдады. Онда ауыл шаруашылығы бөлімінде болып Гурьев облысының түгелге дерлік совхоздарында жол сапарда болып, көлемді-көлемді материалдар жаздым. Өкінішке орай сол кездегі материалдарымның да қиындылары сақталмапты. 1969 жылдың 15-ші желтоқсанында обком мені жаңадан ашылатын Өзен аудандық «Жаңарған Маңғыстау» газетіне бөлім меңгерушісі етіп жіберді. Осы газетте 1973 жылдың 13-ші сәуірінде жабылып қалғанға дейін жұмыс іседім. Газетінің жабылу себебі оның базасында жаңадан құрылған Маңғышлақ облысының облыстық «Коммунистік жол» газетіне шығатын болды. Сөйтіп «Жаңарған Маңғыстау» жабылып, оның журналистері «Комунистік жолға» ауысты. 1970-1973 ж.ж. аралығындағы «Жаңарған Маңғыстауда» да сан алуан жанрда, түрлі тақырыпта өзекті мәселелерді көтерген көлемді-көлемді материалдарым шығып еді. Кезінде олардық қиындыларын жинауды ескермеппін. Өмірі қысқа болса да, «Жаңарған Маңғыстау» газеті ауданның айнасы бола білген еді. Әр жыл сайын ақындар айтысын өтізуді дәстүрге айналдырдық. Жұртшылық арасындағы мақала, өлең жазуға қабілеті бар адамдардың творчестволық көзін аштық. «Коммунистік жол» газетінде екі ай жұмыс істегеннен кейін өз еркіммен жұмыстан кетуіме тура келді. Өйтені, отбасылық жағдайым салт жүріп жұмыс істеуге қиындық туғызды. Ол кезде жаңа құрылып жатқан облыстық кадрларға пәтер беру жайы мүлде қиын еді. Осы екі айда жарияланған материалдарымның қиындылары сақталмапты. 1973-ші жылдың тамыз айынан бастап, жаңадан ашылған Өзен станциясындағы №555 8-жылдық теміржол мектебінде қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі болып орналастым. Осы мектепті жеті жылдай жұмыс жасадым. Мұғалімдік кәсіптің қыр-сырларын жан-жақты меңгердім. Қазақ тілі сабағын оқыту методикасының сан түрлі әдістерін күнделікті жұмысымда қолдануды жүзеге асырдым. Талай рет ашық сабақтар өткізіп, қала, облыс мұғалімдеріне тәжірибемді таныта бастадым. Менің іс-тәжірибем туралы облыстық газет бетінде материалдар шықты. Қазақ тілі мен әдебиетін оқыту тәжірибеммен өзімнің де ондаған материалдарым облыстық «Коммунистік жол», республикалық «Қазақстан мектебі» газет-журналдарында жарияланды. Олардың кейбіреулерінің қиындылары бар. Қалалық оқу бөлімі тәжірибемді таратты. Өз тәжірибем туралы облыстық педагогикалық оқуларға үзбей қатысып, бірінші, екінші, үшінші орындарға ие болдым. 1978 жылы Қарағандыда өткен республикалық педагогикалық оқуға қатысып, Министрліктің «Құрмен Грамотасына» ие болдым. Озат мұғалім ретінде қалалық, облыстық оқу бөлімдерінен алған мақтау, құрмет грамоталарым әлденешеу. Осы жылдар ішінде Жаңа Өзен қаласында өткен ақындар айтысына бірнеше рет қатыстым. Ы.Алтынсарин атындағы Республикалық мқұғалімдердің білімін жетілдіру институтының сырттай аспирантурасына түсіп, «Қазақ тілін оқуты методикасы» жайлы тақырып алдым. Ғылыми жетекші Қаз.МУ-дың профессоры Х.Арғынов болды. Бір-екі жылда кандидаттық дисертация қорғайтын мүмкіндігім де бар еді. Бірақ менің педагогикалық жұмысқа жан-тәніммен беріліп, алға қойған мақсатымды отбасылық қиын жағдай болып кетті. Семья жағдайына байланысты жедел түрде облыс орталығы Шевченко қаласына көшуге тура келді. Ол кезде Шевченкода бір ғана қазақ мектебі болатын. Мектепке жұмысқа орналасып, ғылыми жұмысымды жалғастыруға мүмкіндік болмады. Сөйтіп, журналистік мамандығыма қайта оралдым. Маңғыстау облыстық телевидениесіне редактор болып қызметке кірдім. Телевидениеде ауыл-шаруашылығы, өнерәсіп салалары бойынша хабарлар ұуымдастыру маған жүктелді. Облыстың саналуан өнерәсіп орындарында, совхоздарында үнемі жол сапарда болып, проблемалық хабарлар ұйымдастырып, қызметтік міндетімді адал орындадым. КОКП ХХVI съезінің делегаты, Өзен кен орнының мұнайшы-операторы Ағжан Қадымова жайлы ұйымдастырған «Ағжан асуы» деген хабарым республиалық телеэфирден көрсетілді. 1984 жылы облыстық «Коммунистік жол» газетіне аға тілші болып жұмысқа ауыстым. Онда өнеркәсіп бөлімінде болып, мұнай-газ, құрылыс, транспорт тақырыбында әртүрлі жанрда көптеген мақалаларым жарық көрді. Олардың көпшілігі сақталған. Маңғыстау облысы Гурьев облысына қосылып, «Коммунистік жол» газеті жабылған соң, аз уақыт №86 Маңғышлақ станциясындағы теміржол мектебінде уақытша жұмыс істедім. Ақтау қалалық «Маңғыстау» газеті ашылғанда, соған аға тілші болып келдім. Бұл кезде жазған мақалаларымның да бірқатары сақталған. 1992 жылы қазақ тіліндегі тұңғыш тәуелсіз газет – «Адай» газетіне бас редактор болдым. Ол кезде оның құрылтайшысы «Береке» бірлестігі болатын. (Мырзашөлдегі). Кейін ол «Адай» газетін қаржыландыра алмай қалды. Газетті қайткенде де шығара беру мақсатымен 1995 жылда өзім оған құрылтайшы болдым. Сөйтіп 1996 жылдан бері «Адай» газетінің әрі құрылтайшысы, әрі бас редакторы болып, оны осы кезге дейін шығарып келдім. Газеттің барлық шыққан сандары сақталған. Газет шығарумен бірге №11 орта мектепке қазақ тілі мен әдебиетінің мұғалімі болып та жұмыс жасадым. Мектеп директорының халықтық педагогика жөніндегі орынбасары болдым. Мектептің халықтық педагогикалық моделін жасап, оқушыларға ұлттық салт-дәстүр негізінде тәрбие беруде біршама игі шараларға мұрындық болдым. №11 мектепте де қазақ тілінен сабақ беруде тәжірибемді көрсете білдім. «Құрмалас сөйлемді оқытудың тиімді жолдары» деген тәжірибем жеке буклет болып, Ақтау қаласының мектептеріне тарады. Шарелхан Әленовтың облыстық деңгейдегі атаулы мектебінің мүшесі болып, сан түрлі тақырыпта баяндамалар жасадым. Облыстық семинарда жасаған «Халқын сүйген ақын оны сынай да білген» деген тақырыпта Ұлы Абайдың 150 жылдығына орай жасаған баяндамам облыстық «Маңғыстау» газетіне жарияланды. Облыстық білім басқармасы арнаулы комиссиясының шешімімен маған жоғарғы санат (категория) 14-ші разряд берілді. «Маңғыстау» газетінде жүрген кезде тарихи метериалдарға, жергілікті батырлар мен билердің өміріне айрықша назар аударған едім. Бұл бағытта бірқатар материалдар жарияланған да болатын. Әсіресе, 1870-1874 жылдары Маңғыстаудағы Иса, Досан бастаған көтеріліс жайлы материалдар жинақталды. Досан батыр туралы Е.Жаманбайұлы екеуміздің көлемді тарихи очеркіміз «Маңғыстау» газетінің бірнеше нөмерінде басылды. 1998 жылы «Досан батыр» атты кітап құрастырып шығардым. Онда Досан батырдың ерлік тарихымен қоса, ол туралы жазылған өлең-дастандар енгізілді. Біздің жазбамыздан кейін «Досан батырдың» портреті салынды. Шетпеде ескерткіш орнатылды, Қаратөбе жерінде ас берілді. Сөйтіп батырдың елге танылуына себепші болдық. Досан батыр туралы кейін «Алтын Орда» газетіне мақала жарияладым. (2001 жылы) Мен 1995-1996 оқу жылында Маңғыстау өнер колледжіне тәрбие жұмысы жөніндегі директордың орынбасары және қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің оқытушысы болып жұмысқа ауысқанмын мұнда да көптеген игі шаралардың ұйытқысы болып, облысытық деңгейдегі түрлі шараларға белсене қатыстым. Қаламгерлік өнерім де үзілген жоқ. Қазақстан мұнайының 100 жылдығына арналған журналистік шығармалар бойынша облыс әкімінің конкурсында 1-жүлдеге ие болдым. «Адай» газеті қиындыққа қарамастан жалғасын тауып шығып жүрді, әсіресе оның Бекет атаның 250 жылдығына арналған сандары жұртшылықтың көңілінен шықты. Журналистік пен педагогиканы қатар игеріп, екеуіне де қосқан үлесім бар десем, артық айтқандық емес..."