Әзберген Мұңайтпасұлы

Әзберген Мұңайтпасұлы (1813 - 1880) – батыр және би. Шекті тайпасының ішіндегі қазақ руының басшысы болған. Ресей отаршыларына қарсы шыққан Есет Көтібарұлы бастаған көтеріліске Мұңайтпасұлы руымен келіп қосылды. Көтеріліс жеңіліске ұшыраған соң (1855), руын бастап Хиуа хандығының жеріне өтіп кетті. Ол мұнда да Хиуа бектерімен ұғыса алмады. Қоңыратқа келген орыс экспедициясына қолғабыс көрсетті. Бұл еңбегін ескеріп, Ресей үкіметі кешірім жасағаннан кейін Үстірттегі Есет еліне көшіп келді (1859).

1848 – 1850 жылдары капитан-лейтенант А.И. Бутаковтың Арал экспедициясына қатысып, көмек көрсетеді. Онда Т.Г. Шевченкомен танысады.
1860 жылы қазақ депутациясы құрамында Санкт-Петербургке барады. Осы сапарда қазақ зиялылары Ш.Уәлиханов, М-С. Бабажановтармен достық қарым-қатынас орнатты. Кейіннен Ресей отаршыл саясатына қарсы шығып Есет Көтібарұлы бастаған қозғалысқа қосылды. Есетпен бірге Үстірт үстінде бірге көшіп жүреді.
Патша өкіметі Мұңайтпасұлын өз жақтарында ұстау үшін 1859 жылы оқалы мақпал кафтан мен 300 сом күміс ақша,
1860 жылы патша сарайында болғанда 150 сом күміс ақша мен күміс поднос,
1862 жылы револьвер сыйлайды. Бірақ Мұңайтпасұлы патшаның отаршылдық «Жаңа низам» аталған заңына қарсы шығып, сұлтан Х.Арысланов жағында көтеріліс басшыларының бірі болады.
Көтеріліс жеңілген соң ол қарамағындағы біраз аулымен Хиуа ханының жеріне өтеді (1869).

Мұңайтпасұлымен бірге Хиуаға келіп, Қоңырат қаласының басшысы болып тағайындалған сұлтан Арысланов, т.б. ұлтжандылардың одан соңғы әрекеті Хиуа ханының әскерімен қосылып, Маңғыстаудағы Иса-Досан көтерілісін қолдап, орыс отаршылдығына қарсы жаппай ғазауат соғысын ашу еді. Бірақ ханның тәуекелсіздігі салдарынан ол ойлары орындалмайды. Мұңайтпасұлы

1870 жылы Хиуаға келген Иса-Досан қолын, босып келген елді құшақ жая қарсы алады.
1873 жылы Досан жасағының бір қанатында полк. Ломакин қолына қарсы ұрыс қимылдарына қатысады. Хиуа жорығы басталар алдында генерал Веревкин сұлтан Арыслановтан басқа көтеріліс басшылары М., А.Дәуітов, Қ.Күзембаев, И. Тіленбаевтарға кешірім жариялаған еді. Соған байланысты М. жазадан аман қалып, атақонысына оралады. Арысланов та артынан досы, генерал Скобелевтің, граф Шуваловтың ара түсуімен жазадан аман қалады.
1880 жылы генерал Скобелевтің Ахал-Теке жорығына Мұңайтпасұлы 500 адамдық Адай қолымен бірге қатыспақ болып келе жатқанда аяқ астынан ауырып, қайтыс болады. Халық арасында оны хиуалықтар улады деген әңгіме бар.
Мұңайтпасұлының 1860 жылы фотограф А.И. Шпаковский түсірген суреті Ресей мемл. антропология және этнография мұражайының қорында сақтаулы.^[1]